Александр Иванович ЧВАНОВ,

Совхоз массыына-трактор пааркатын үлэлэтиигэ инженерэ:

• Совхозка 1997 сыллаахха түбэспиччэ кэлбитим. Билигин таҥараҕа махтанабын. Бастаан уопсай дьиэҕэ олорбуппут. Биир оҕолоох этибит, онон икки хостоох квартира биэрбиттэрэ. Иккис оҕо төрөөбүтүгэр бырыһыана суох төлөнүллэр кредитинэн үс хостоох квартира биэртэрэ. Сэттэ сыл устатыгар ый ахсын 15 тыһыынчаны төлөөн бүтэрбиппит.

Инженер хамнаһым кэнники сылларга 90-93 тыһ. солкуобай, кэргэним – медицинскэй үлэһит.

Ый ахсын кэриэтэ бириэмийэ төлөнөр. Сэбиэскэй Армия – Ийэ дойдну көмүскээччи күнүгэр эр дьоҥҥо, Дьахталлар аан дойдутааҕы күннэригэр дьахталларга бэлэх уонна 5-тии тыһ. солкуобай бэриллэр. Саҥа дьылга совхоз профсоюһун кэмитиэтэ 14 диэри саастаах оҕолорго бэлэхтэри уонна саҥа дьыллааҕы харыйаҕа ыҥырыы туттарар.

Көрөргүт курдук, таҥаспыт барыта “Ленин аатынан совхоз” диэн логотиптаах. Үлэһиттэр бары спецтаҥаһынан хааччыллабыт. Кыһын истээх сон, ичигэс атах таҥаһа. Сайын – чараас көстүүм уонна атах таҥаһа. Кыһыҥҥы таҥас үс сылга бэриллэр, сайыҥҥы – биир сылга. Спецтаҥас үчүгэй көстүүлээх, анал сакааһынан тиктэриллэр.

Техника туһунан этэр буоллахха, техниканы барытын сылаас мастерскойга бэлэмниибит, өрөмүөннүүбүт. Үрдүк култуура тутуһуллар. Наада үөскээтэҕинэ, технологическай миэстэлэри уонна учаастактары уларыта тутар үлэни ыытабыт. Биһиги мастерскойбутугар курдук инфраструктура барыта, сантехника – офистарга да суох.

Сыл устатыгар туох наада буоларын эрдэттэн сайаапка суруйабыт, совхоз салалтата, специалистар уонна Павел Николаевич Грудинин бэйэтэ тутатына хардараллар – үп көрүллэр. Механизатордар, өрөмүөннээччилэр бэйэлэрин идэлэрин лаппа баһылаабыт дьон, үчүгэй бэлэмнээхтэр. Аан дойдуга туох саҥа тахсарын кэтиибит-маныыбыт. Холобур, спутниковай навигацияны икки тракторга тутта сылдьабыт. Дьэдьэн барыта хаапыланан уулатыыга турар, аһаҕас халлаан анныгар дьэдьэни үүннэрэр хонуубут сөҕүмэр киэҥин-куоҥун учуоттаатахха, бу улахан ситиһии.

Павел Николаевич ыччакка улахан болҕомтону уурар. Кэлэктииппитигэр тракторист, суоппар орто сааһа – 40-41. Дьон үлэҕэ улахан интэриэстээх, тэрээһиннээх, бэрээдэктээх, техническэй нуормалары тутуһуу эппиэтинэһин өйдүүр, уопсай дьыала туһугар ыалдьар. Ону тэҥэ бу барыта матырыйаалынай да, моральнай да өттүнэн дьоһуннук толуйуллар эбээт.

Үлэлиир усулуобуйабытын бары да тэҥнээн көрөр холобурдаахпыт. Калуга уобалаһыгар мин төрөөбүт “Победа” холкуоспун да ылан көрүөҕүҥ. Сэбиэскэй кэмҥэ бэртээхэй хаһаайыстыба этэ. Билигин сири барытын биир баай атыылаһан ылла. Сири оҥоруунан дьарыктаныан баҕарбат. Ходуһалар сыыс отунан көмүллүбүттэрин ааһан ойуурунан саба үүннүлэр. Ону барытын ыраастыахха наада. Хаһаайын тугу да гыныан баҕарбат. Дьон көһөн барда. Үрэх баһа сир буолла.

Эдьиийим атын дэриэбинэҕэ олорор, кэргэнэ холкуос бэрэссэдээтэлэ этэ. Сири атыылаһан ылбыт баай кинини директорынан анаабыта. Бурдугу үүннэриинэн сордонон-муҥнанан дьарыктаналлар уонна кыралаан сүөһү иитэллэр. Бүттэ! Оннооҕор хортуоппуйу үүннэрбэттэр, хаһаайын көҥүлэ суох уҥа-хаҥас хардыылыырыҥ көҥүллэммэт, техниканы да атыыласпаккын. Сыл ахсын хаһаайыҥҥа холкуос мөлүйүөнү төлүүр. Тойоттор оннук олоҕу оҥордулар.

Биһиги Ленин аатынан совхозпутугар тосту атын быһыы-майгы. Сэбиэскэй кэми санаан кэлэҕин – барыта киһиэхэ анаан, барыта киһи туһугар. Соторутааҕыта ыалдьыбытым, ыарахан сыаналаах суһал эпэрээссийэ наада буолбута. Совхоһум биир-биэс тыла суох барытын уйуммута.

Павел Николаевич баһылыктаах салалтабыт кытаанах бэрээдэк эрэ иһин буолбакка, үлэ кэлэктиибин хас биирдии чилиэнин, биһиги олохпут иһин эппиэти сүгэр. Үрдүк өй-санаа, үлэһит кэлэктиип интэриэһэ, общиннай олох үгэстэрэ барытын быһаарар. Кини – киһилии киһи. Итинник дьон элбэҕэ эбитэ буоллар. Дойдубут олох атын олохтоох-дьаһахтаах буолуох этэ...

Надежда Александровна КОВТЮК,

ыанньыксыт, билигин пенсияҕа олорор:

• Мин 30 сыл ыанньыксытынан үлэлээтим – 1985 сылтан 2015 сылга диэри. Үлэлиирим тухары сүөһүнү иитии кэҥээн испитэ. Үлэлииргэ бастыҥ усулуобуйа тэриллибитэ. 400 ынаҕы биир сменаҕа иккиэ буолан ыыр этибит. Хас биирдиибитигэр 200 ынах тиксэрэ. Үстэ ыыр этибит. Бастаан сарсыарда түөрт чааска. Иккис ыам – күнүс уон икки чааска. Үһүс ыам – киэһэ алта чааска. Икки күн биир смена, кэлэр икки күн атын смена үлэлиирэ. Үлэбитин кыайа тутар этибит.

Мин уурайарбар саҥа хотон үлэҕэ киирбитэ, ынаҕы роботтар ыыр буолбуттара. Үс киһи пенсияҕа барбыппыт, хаалбыт кыргыттар оҕуруот аһын астыыр сыахха көспүттэрэ. Ким да үлэтэ суох хаалбат. Дирекция оннук дьаһайар. Павел Николаевичка кэллэххинэ, өрүү эйигин истэр, көмөлөһөр, эйигин кытта тэҥнээҕин курдук кэпсэтэр.

Кинилиин үлэлииргэ чэпчэки этэ. Билигин да, пенсияҕа олорорбут үрдүнэн, эмиэ оннук тэҥнээҕин курдук кэпсэтэр. Барыларыгар курдук, пенсионердарга эмиэ босхо оҕуруот аһын түҥэтэр, бырааһынньыкка харчы биэрэр. Дьон бары киниэхэ улахан махталлаах, бары этэллэр, кини хайдах курдук үчүгэйин туһунан кэпсээ дииллэр. Кини оннук үтүө дууһалаах.

Санаторийга путевкаҕа кимиэхэ да аккаастыы илик. Элбэх пенсионер кэлэр, туохха эрэ көмө көрдүүр, тугу эрэ төлүүргэ көрдөһөр. Түөрт ый анараа өттүгэр мин ийэм Лидия Семеновна өлбүтэ. Кини 40-тан тахса сыл ыанньыксыттаабыта, Үлэ албан аата уордьан толору кавалера этэ. Кини уурайарыгар мин ыанньыксыттыы кэлбитим, урут этэллэринии, үлэһиттэр династияларын салҕаабытым. Хаһан да онтукпуттан кэмсиммэтэҕим. Ийэм суох буолла диэн Павел Николаевичка төлөпүөннээбиппэр, Павел Николаевич курутуйан туран: “Бүтүн эпоха бүттэҕэ”, - диэбитэ. Бары өттүнэн көмө оҥоһуллубута.

Мин бэйэм үлэбин киһи доруобуйатыгар сулуспалааһын курдук сыаналыыбын, тоҕо диэтэххэ, ыаммыт үүт доруобуйаны биэрэр. Бүгүн да мин сиэннэрим уонна хос сиэннэрим атыылаһыллыбыт үүт диэн тугун билбэттэр. Биһиги совхозпутугар ыаммыт үүт ураты минньигэс амтаннаах, биһиги ону 50 солкуобайга атыылаһабыт. Туох да булкааһа суох ыаммытынан үүт, сыата 4,2 бырыһыан, сороҕор онтон үрдүк да буолар. Оннук үүтү сылга 10 тыһ. лиитэрэни ыыр этибит, билигин 12 лиитэрэҕэ таһаарбыттар. Маннык туһалаах үүт дэлэйэригэр, дьон бары тиксэригэр баҕарабын.

85 сыллаахха ыанньыксыттыы кэлбиппэр, биһиэхэ коттедж биэрбиттэрэ. Ыаллыы дьиэ нөҥүө Павел Николаевич ылбыта. Кини оччолорго мехмастарыскыайга үлэлиирэ. Кини олус уустук кэмҥэ директорынан анаммыта түбэспиччэ буолбатах этэ.

Биһиги оҕолорбут уонна Павел Николаевич оҕолоро биир тэлгэһэҕэ оонньоон, сүүрэн-көтөн, тэҥҥэ улааппыттара. 2011 сыллаахха совхоз үтүөтүнэн мин квартира ылбытым. Саҥа дьиэҕэ икки хостоох квартираны. Пенсионердарга совхоз түөрт сыл устатыгар төлөһөр кыаҕы биэрбитэ.

Павел Николаевич үлэһиттэрэ олорор дьиэлэригэр олорор. Кинилэр сарсыарда 7 чааска директор производственнай учаастакка сылдьарын көрөллөр. Биһиэхэ кини – общинабыт аксакала. Атыыламмыт дьон сымыйаны суруйа сатаан олус түбүгүрбэтиннэр – кирдэрэ-хохторо кырдьыксыт, үтүө-мааны киһиэхэ хаһан да сыстыа суоҕа.

Лариса Вячеславовна ЛЮБИНА,

сир аһын уонна оҕуруот аһын астыыр сыах начальнигын солбуйааччы:

• Бэртээхэй оҕо саадыгар, чуолаан саҥа тутуллубут төрдүс оҕо саадыгар сылдьар мааны таҥастаах оҕолор, бэртээхэй оҕо паарката, бэртээхэй дьиэлээх-уоттаах, астык массыыналаах маанытык таҥныбыт дьон – бу барыта биһиги, совхоз үлэһиттэрэ. Аймахтарбыт-урууларбыт, билэр дьоммут бары биһиэхэ, олорор, үлэлиир усулуобуйабытыгар ымсыыраллар. Маны барытын биһиги совхозпут тэрийэрин кинилэр өйдүүллэр, биһиги кэлэктииппит совхоз дохуотун барытын бөһүөлэк олоҕун-дьаһаҕын тупсарыыга угар. Совхозка бэртээхэй култуура дыбарыастаахпыт. Босхо куруһуоктар үлэлииллэр. Оҕолорбут дьарыктаммыттара, аны сиэттэрбит дьарыктаныахтара. Төрөппүттэр онно оҕолорун таһалларыгар туох да наадата суох, барыта бу турар. Олус табыгастаах.

Сир аһын уонна оҕуруот аһын астыыр сыах үлэһиттэрэ кыһыннары үлэлээх буолалларын совхозпут хааччыйара дьоһун суолталаах. Төгүрүк сыл сарсыарда 6 чаастан үлэлиибит. Биир да күн үлэ тохтобот. Сибиэһэй оҕуруот аһын, ордубут аһы астааһын – тыа хаһаайыстыбатын үүнэр-сайдар төрүтэ. Ааспыт сыл биһиги сыахпытыгар анаан уочараттаах саҥа оборудованиены атыылаһан таҥан туруорбуттара. Илиинэн үлэни хас да төгүл кыччаттыбыт. Барытын механизациялыы сатыыбыт. Ордук-хос үлэһит суох. Оҥорон таһаарыыны кэҥэтэбит. Ууну кутар саҥа сыаҕы арыйдыбыт. Саҥа дьону үлэҕэ ыллыбыт. Бириэмэни кичэллээхтик туһанабыт, хамнас улаатар. Болҕомтону бастакы уочарат бородууксуйа хаачыстыбатыгар уурабыт. Атыылаһааччылар биһиги мааркабытын үчүгэйдик билэллэр, хамаҕатык ылыллар, прилавокка өр сыппат.

Ольга Сергеевна КОСЕНКО,

экономист:

• Бу ураты хаһаайыстыбаҕа үс сыллааҕыта кэргэним Иван Павловичтыын икки оҕобутун илдьэ Украинаттан куотарга күһэллэн дьиэнэн көһөн кэлбиппит.

Дьолбутугар Павел Николаевичка түбэспиппит. Атырдьах ыйын 25 күнүгэр киниэхэ кэлбиппит. Биир кэпсэтиинэн барытын быһаарбыта. Кадр отделын нөҥүө прописка, үлэҕэ көҥүлү биэртэрэ. Чаас иһинэн уопсай дьиэҕэ икки хоһу. Оскуола директорыгар эрийбитэ. Сэкирэтээрэ Елена Ивановна биһигини тута сирдээн илпитэ, балаҕан ыйын 1 күнүгэр улахан оҕобут оскуолаҕа үөрэнэ барбыта.

Кэргэним сварщигынан үлэлии киирбитэ. Кыра оҕобутун оҕо саадыгар уочаракка туруорбуттара. Кини инбэлиит буолан, кэккэ кыһалҕалаах этэ. Павел Николаевич көмөлөспүтэ, оҕобут садикка үчүгэйдик сылдьар.

Гражданствобыт боппуруоһа быһаарыллар, гражданство ыллахпытына квартирабыт да боппуруоһа быһаарыллыа этэ дии саныыбын. Украинаттан биһигини тэҥэ оҕолордоох хас да ыалы ылбыттара, олор бары үчүгэйдик олороллор, совхозка үлэлииллэр.

Миигин бастаан переработка сыаҕар ылбыттара, 60-тан тахса тыһыынчаны ылар этим. Кэргэним – 70-тан тахсаны. Соторутааҕыта идэбинэн үлэҕэ көһөрбүттэрэ, мин үрдүк үөрэхтээх экономиспын. Улахан уолум ааспыт сыл оҕо доруобуйатын чэбдигирдэр лааҕырга Анапаҕа сынньаммыта. Совхоз путевкатынан. Сайабылыанньа суруйдугут да профсоюз көрөр уонна биэрэр. Оҕом Култуура дыбарыаһыгар босхо куруһуоктарга дьарыктанар. Көһөн кэлбит дьон туох эрэ босхо баар буолар үһү дуо диэн соһуйбуппут. Оттон манна оҕолорго барыта босхо...

Елена Викторовна СИНЮЧКОВА,

совхоз автозаправкалыыр станциятын оператора:

• Кэргэмминээн Сергей Николаевичтыын уонна икки оҕобутунаан Горькай аатынан холкуостан көһөн кэлбиппит. Сэбиэскэй кэмҥэ ол миллионер-холкуос этэ. Рейдердэр кэннилэриттэн туох да орпотоҕо, барытын куорҕаллаабыттара.

Биэс сыл уопсай дьиэҕэ олорбуппут кэнниттэн саҥа дьиэҕэ квартира биэрбиттэрэ. Килэйбит-халайбыт, 100 кв. миэтирэлээх квартира. “Эдэр ыал” программанан. Совхоз бэйэтин ирээтин укпута, бырыһыана суох сууданы. Мин хамнаспыттан ыйга 11 тыһыынчаны төлүүбүт. Сотору сабыахпыт. Үлэбин сөбүлүүбүн. Орто хамнаһым бириэмийэни, эбии төлөбүрдэри ааҕан 70 тыһ. солкуобай. Совхоз култуураҕа олус улахан болҕомтону уурар. Театрга босхо билиэти түҥэтэр. Соторутааҕыта Сатира театрыгар, Малай театрга сырыттыбыт. Оҕолорбутун илдьэ Цветной бульварга циркэҕэ баран кэлбиппит. Анапаҕа сынньаммыппыт, 70 бырыһыанын совхоз уйуммута. 2013 сыллаахха совхозпут 95 сылыгар директорбыт биһиэхэ бэлэх оҥорбута – 110 бастыҥ үлэһит совхоз суотугар Турцияҕа Средиземнэй муора кытылыгар сынньанан кэлбитэ. Бэртээхэй отельга түһэрбиттэрэ. Биһигиттэн пааспарбыт эрэ ирдэммитэ.

Икки сыллааҕыта улаханнык ыалдьыбытым. Икки ыарахан сыаналаах эпэрээссийэ наада буолбута. Институкка оҥорбуттара. Совхоһум барытын уйуммута. Биир сыл үлэлээбэтэҕим. Совхоз матырыйаалынай көмөтүн ылар этим. Мин курдук уустук балаһыанньаҕа киирбит атын үлэһиттэргэ эмиэ оннук көрүллэр. Совхоз туппут амбулаториятыгар үлэлиир быраастарбыт эмиэ олус болҕомтолоохтук биһигини көрөллөр-истэллэр.

Тыын суолталаах да буолбатар, наадыйыыны учуоттаан, совхозпут бөһүөлэкпитигэр музыкальнай оскуоланы туппута. Бу олус үчүгэй. Биһиги уолбут бэһис сылын фортепьяно кылааһыгар үөрэнэр.

Совхозка агротуризм комплекса тэриллибитэ – тыа хаһаайыстыбатын, кини историятын, бааһынай олоҕун-дьаһаҕын билсээри, айылҕаны көрөөрү экскурсияҕа кэлэллэр. Барыта олус интэриэһинэй. Күһүн ахсын совхозтан босхо оҕуруот аһын ылабыт. Ол улахан көмөлтө буолар. Киһиэхэ үстүү куул хортуоппуй, иккилии куул хаппыыста, куул моркуоп, куул сүбүөкүлэ бэриллэр. Икки үлэһиккэ – иккигэ төгүллээ. Ийэбэр дэриэбинэҕэ уурдарабын. Маннык социальнай көмөлөөх хаһаайыстыба өссө баарын билбэппин. Ханна да хаһаайыттар бэйэлэрин эрэ көрүнэллэр. Биһиги совхозпут дьон туһугар үлэлиир.

Сергей Андреевич РОТОВ,

совхоз хапытаалынай тутууга отделын инженерэ:

• Бастатан туран – директорбыт туһунан. Павел Николаевич олус кытаанах, ирдэбиллээх эрээри үтүө санаалаах салайааччы, чаҕылхай тэрийээччи. Эдэр специалистарга кинилиин үлэлиир олус интэриэһинэй, хас биирдиилэрэ улахан оскуоланы барар. Институт кэнниттэн манна сэттис сылбын үлэлиибин. Хамнаһым үчүгэй, ыйга 75 тыһыынчаттан итэҕэһэ суох, олорор дьиэ-уот биэртэрэ, барыта олус бэрт.

Интэриниэккэ Павел Николаевич улахан болҕомтону тардар. Олус элбэхтик үчүгэйи да, куһаҕаны да суруйаллар. Бэйэлэрин олохторугар тугу да үчүгэйи оҥорботох дьон эбэтэр социализмы утарааччылар куһаҕаны суруйаллар. Оттон үлэһит дьон биһиги совхозпутугар производствоҕа да, бөһүөлэги тупсарыыга да туох үлэ барарын, ыытыллыбытын барытын сөҕөллөр-махтайаллар. Маннык бөһүөлэк Россияҕа ханна да суох.

Федор ПОДОЛЬСКИХ,

“Советская Россия”, 2018 сыл тохсунньу 11 күнэ.