Арай биһиги республикабытыгар эрэ олорон ааспыт олохпутун кэлтэйдии хараардааччылар ,,эрэһиэткэтэ суох хаайыы дойдутугар,, ыраахтааҕы былааһын утаран утаарыллыбыттары холуннарыы, террористарынан, майданщиктарынан үөҕээччилэр төбөлөрүн өҥдөтөн эрэллэрэ хомолтолоох. Араас олоҕо суох суруйуулары тарҕатан, илии баттааһынын хомуйан дьон санаатын буруйууну саҕалаатылар. Кинилэр бу сиэргэ баппат быһыылара Украинаҕа былааска кэлбиттэр дьайыыларыттан туох уратылааҕый. Атына суохха дылы. Америка көҕүлээһининэн ол дьонун Советскай тутулу, баһааҕырдыынан, Лениҥҥэ, ССРС чулуу дьонугар, Аҕа Дойду сэриитигэр холобурга сылдьар хорсун быһыыны көрдөрбүт буойуттарга анаан туруоруллубут памятниктары суулларыыттан, болуоссаттар, уулуссалар ааттарын уларытыыттан саҕалаабыттара. Онтон тэтимирэн ити сидьин быһыылара коммунистары сойуолааһынынан, партия офистарын уоттааһынынан түмүктэммитэ. Дьокуускай куоракка ,,патриоттарбыт,, дэнээччилэр, саха чулуу ыччаттарын, баай батталын утарсар, саҥа олоҕу туруулаһар бигэ өйгө-санааҕа уһуйбут Григорий (Серго) Константинович Орджоникидзе болуоссатын Былатыан Ойуунускай аатыгар уларытаары далааһыннаах үлэни саҕалаатылар. Саха телевидениятын нөҥүө дойҕохторун нэһилиэнньэҕэ тэрдэ сатаатылар, хаһыат, интернет, ватсаап ситимин нөҥүө санааларын соннуур идэлэрэ тэтимирдэ. Дьону бэйэлэрин диэки иэҕилиннэрэр соруктаах видеороликтары тарҕаттылар.
Дьэ тоҕо маннык күргүөмнээхтик хамсанныларый. Эбэтэр тэптэрэн биэрэр, үүннүүр-тэһинниир, үбүнэн өйөөччүлээхтэр дуу. Сыаллара-соруктара тугуй? Үөһээ этэн аһарбытым курдук, кинилэр санааларынан Саха Сиригэр ыраахтааҕы былааһа көскө ыыппыт дьоно үгүстэрэ, биһиги норуокка туох даҕаны үтүөнү аҕалбатах, сырдыгы сахпатахтара дуо? Көскө утаарыллыбыттар көҥүл санаалаах, үөрэҕи-билиини баһылаабыт, дьон чулуулара этилэр. ,,Эрэһиэткэтэ суох хаайыы дойдутунан,, ааттаммыт Сахабыт Сиригэр кинилэр таах олорботохторо. Сабардаан олорор былаас түктэри өрүттэрин сырдатан, норуокка киэн хабааннаах өй-санаа уларыйар күүстээх үлэтин ыыппыттара. Билиитэ суох нэһилиэнньэҕэ үөрэҕи тэниппиттэрэ, уордаах баайдартан атаҕастанааччылары, кинилэр бырааптарын күөмчүлээһини утары туруммуттара, көмүскээбиттэрэ. Ыар ыарыыга ылларан ойууттар, удаҕаттар илиилэригэр киирбит хараҥа дьону эмтээн, күн сирин үтүөтүн көрдөрбүттэрэ. Итини таһынан өбүгэлэрбит барахсаттар олохторун-дьаһахтарын, сиэрдэрин-туомнарын, суруктарын-бичиктэрин үөрэппиттэрэ, чинчийбиттэрэ, суругунан кумааҕыга тиһэн, хаартыскаҕа түһэрэн үйэтиппиттэрэ. Тугунан да кэмнэммэт үтүөнү оҥорон, норуот быһыытынан сүппэт үөстээбиттэрэ.
Холобурдаан этэр буоллахха: Вацлав Серошевскай сахалар олоххо көрүүлэрин, сиэрдэрин-туомнарын үөрэтэн, бэлиэтэнэн ,, Сахалар,, диэн бэртээхэй кинигэ буолар сүҥкэн үлэни оҥорбута. Эдуард Пекарскай саха тылдьытын таҥыыга сыратын биэрбитэ. Бу хайысхаҕа фольклору, этнографияны үөрэппит дьону кытары алтыһан, кинилэргэ тирэҕирэн тылдьыкка үлэлээбитэ. Владимир Иохельсон хотугу омуктар чуолаан өбүгэлэрбит олохторун дьаһахтарын, таҥастарын-саптарын сурукка тиһэн, хаартыскаҕа түһэрэн саха буоларбытын бигэргэтэр сүдү матырыйаалы хаалларбыта. Емельян Ярославскай өбүгэлэрбит малларын-салларын чөмчөтөр мунньар идэтэ, үөрэтиитэ кэлин музей буолан, норуоппут уратыта ситимнэнэн бу хайысха нөҥүө үйэлээх буолар чинчилэммитэ. Маны таһынан көскө кэлбит эмтиир дьоҕурдаахтар-Серго Орджоникидзе, Виктор Катин-Ярцев, Сергей Мицкевич ыарыһахтары үтүөрдэр соруктарын тохтоппотохторо. Ол туоһутунан кинилэргэ туһууламмыт дьон махтала, истиҥ сыһыана буолбута. Мин көскө кэлбиттэртэн саха норуотугар үтүөлээхтэри барыларын киллэрбэккэ туран, ахсааннаах дьонунан холобурдаан кинилэр үтүө өрүттэрин, суолталарын ыйдым.
Аны мөккүөр төрүөтэ буолбут Орджоникидзеҕа тохтуоҕун. Советскай көлүөнэ дьон кинини сахалар тустарыгар кыһамньытын, сабыдыалын ытыктаан аатын Дьокуускай куорат киин болуоссатыгар иҥэрдэхтэрэ. Орджоникидзе саха дьонугар үтүөтэ суоҕунан ааҕааччылар кинини ,,кылгас кэмҥэ көскө кэлэн барбыта, онон туох күттүөннээҕи оҥорбут үһү,, диэн этиинэн куоһурданаллар.
Григорий (Серго) Константинович Орджоникидзе Владимир Ильич Ленин чугас доҕоро, туруоруммут соругун тиһэҕэр тиэрдэр, халбаҥнаабат көрүүлээх революционер этэ. Кини ыраахтааҕы былааһын, баайдар батталларын утарарын, бассабыыктар сыалларын-соруктарын тиэрдиигэ, саҥа тутулу олохтуурга дьаныардаах ыҥырыыларын, нэһилиэнньэҕэ улахан сабыдыаллаҕын, булгуруйбат санаалааҕын иһин Саха Сиригэр 1916 сыллаахха, бэс ыйыгар көскө утаарыллыбыта. Саҥа олохсуйар сиригэр да таах олорботоҕо. Серго Орджоникидзе Дьокуускай куоракка Емельян Ярославскай, Григорий Петровскай курдук коммунистар партияларын халбаҥнаабат байыастарын кытары алтыһан, кинилэрдиин саха дьонун ортотугар улахан сабыдыалы оҥорбут ,,эдэр социал-демократ,, диэн куруһуок нөҥүө оччотооҕу кэм чаҕылхай ыччаттарын түмпүттэрэ. Мантан тирэҕирэн, уһуйуллан Б.Ойуунускай, М.Аммосов, И.Барахов С.Васильев саҥа олоҕу туруулаһан, баай батталын утары сорунуулаах охсуһуу инники кирбиитигэр киирбиттэрэ. Коммунистар партияларын соруктарын тиһэҕэр тиэрдэр иһин дьулуурдаахтык туруммуттара, норуот кыһалҕатын туоратар сыралаах үлэлэрин саҕалаабыттара. Уһуйааччылара Орджоникидзе ыйыытынан түҥкэтэх, дьадаҥы дьон ортотугар хаһыаттары, листовкалары тарҕатан, мунньахтары, миитиннэри ыытан, улуустары кэрийэн биир санаалаахтарын бэйэлэрин эргимтэлэригэр чугаһыппыттара, өйүүллэрин ситиспиттэрэ. Ойуунускайдаах Саха республикатын төрүттүүр бастакы олуктара ууруллубута. Орджоникидзе революционнай эрэ үлэнэн муҥурдамматаҕа, маны таһынан кини фельдшер идэлээҕин быһыытынан Покровскай куоратыгар ыарыһахтары эмтээбитэ, өлөр өлүү айаҕыттан таһааран, дьон махталын ылбыта. Онон кини көскө уһуннук да олорботор, сахаларга сайдыыны, үтүөнү, уйгулаах эрэ олоҕу түстээбит киһи буолар. Маны барытын учуоттаан норуот Орджоникидзе аатын Дьокуускай куорат киин болуоссатыгар иҥэрдэҕэ, ытыктабылын биллэрдэҕэ. История хаамыытынан, кэскилбит кэҥииригэр, сайдыыбытыгар олугу уурбут омугуттан тутулуга суох чулуу дьону баһааҕырдыы сиэргэ баппат быһыы буолар.
Түмүкпэр маннык анаарабын: Дьокуускай куорат үүнэ, тэнийэ турар, инникитин Ойуунускайга анаан, кини ураты олоҕун сырдатар, Саха республикатын төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ буоларын этэн туран, баай батталыттан дьонун-сэргэтин өрүһүйээччигэ, дьылҕабытын түстээбит, аатырбыт суруйааччы, сүдү киһиэхэ болуоссат аһыллан, көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ суолтатын кэпсии, сырдата туруоҕа. Онно биһиги бигэ эрэлээхпит.
*Ойуунускай уһуйааччыта Орджоникидзе Г.К аата история кэрэһитэ буолан болуоссатыгар хааллын!*
_С.Мэхээлэ. 05.11.18 с. Дьокуускай к._