Бүлүү улууһа ХХ-с үйэҕэ биэрбит үтүө дьонноруттан Гавриил Иосифович Чиряев аата уһулуччу чорбойоро, арааһа, мөккүһүллүбэтэ буолуо. Өрөспүүбүлүкэҕэ даҕаны кини курдук ССРС Үрдүкү Сэбиэтин түөрт, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин алта ыҥырыктарын усталарыгар дьокутаатынан, ССКП түөрт съездтэригэр делегатынан, ССКП ХХIII-үс съеһигэр ССКП Киин кэмитиэтин чилиэнигэр хандьы таатынан, онтон кэлиҥҥи үс съездтэргэ Киин кэмитиэт чилиэнинэн талыллан үлэлээбит саха киһитэ суох. Ол да иһин Г.И.Чиряев аата, дойду улахан советскай государственнай уонна партийнай салайааччытын быһыытынан, 1982 сыллаахха тахсыбыт советскай энциклопедический тылдьыкка киирдэҕэ.
Ганя Чиряев о5о уонна эдэр сааһа
Г. И. Чиряев 1925 сыл муус устар 4 күнүгэр Чочу нэһилиэгин Кыадаҥда дэриэбинэтиттэн арҕаа сытар «Ураһалаах» диэн алааска төрөөбүтэ. Ганя бэрт кыра сааһыттан олус дьоһуннааҕын, оҕо курдук сүүрэн-көтөн бэйдиэ мэниктээбэтин кинини кытта бииргэ үөскээбит балтылара туоһулууллар. «Ураһалаахха» Уоһук Чиряевктааҕы кытта биир дьиэҕэ дьуккаах олорбут быраатын Испирдиэн Чиряевтаах кыыстара Марыына (билигин Бүлүү куоратыгар олорор Чиряева Мария Спиридоновна), холобур, манныгы ахтар: «Арай биирдэ Уоһуктаах «Ботуонка» диэн кырдьаҕас ынахтарын өлөрөр буоллулар.Ынаҕы тиэргэн күрүөтүгэр аҕалан баайдылар. Ол кэмҥэ Ганя балта Паша (оччолорого 7 дуу, 8 дуу саастааҕа): «Ботуонка», эйигин билигин өлөрөллө-өр, эйигин билигин өлөрөллө-өр. Көрүүй, хотуй, ытыыр дии,» - диэн ыйа-ыйа ынах иннинэн сүүрэлээтэ. Оттон Хаабыы (Ганяны оччолорго итинник ааттыыллара) буоллаҕына, ынаҕы аһынан буолуо, ынах хараҕын одуулаан, хамсаабакка, биир сиргэ сөҥүөрэн турарын сибилигин да көрөр курдукпун». Ити, оччолорго 5-6 саастаах кыракый Марыыҥкаҕа, хайдах эрэ ураты собус буолан оннук өйдөбүл олорон хааллаҕа. Оттон ити түбэлтэ Ганя соччоттон (ити кэмнэ кини 9-10 саастаах уолчаан буолуо) улахан киһилии балачча туоспуруҥнааҕын көрдөрөр.
Ганя 12 саастааҕар дьонноро Бүлүү куоратыгар көһөн кииирэллэр. Кини куорат оскуолатын 5-с кылааһыгар үөрэнэр буолар. Ол иннинэ «Ураһалаахтан» 5-6 биэрэстэ кэриҥҥээх Чочу оскуолатыгар сатыы сылдьан үөрэммит. Ганяны кытта куоракка биир оскуолаҕа үөрэммит биир кылааһынан аҕа табаарыһа Е. Д. Афанасьева (билигин Якутскайга олорор) бэйэтин ахтыытыгар, Ганя олус үчүгэйдик үөрэммитин, уруоктарыгар кыһамньылаахтык бэлэмнэнэрин, атын кинигэлэри, хасыһан туран, элбэхтик ааҕарын, бэйэтин бииргэ үөрэнэр табаарыстарыгар уруоктарын бэлэмнииллэригэр мэлдьи көмөлөһөрүн тоһоболоон бэлиэтиир. Елена Дмитриевна Ганяны кытта оскуолаҕа пионерскай уонна комсомольскай сорудахтары толорууга олус тапсан үлэлээбиттэрин астына ахтар. Соччоттон Ганя араас общественнай да, илии да, үлэлэритэр актыыбынайдык кыттан барбыт. Кини, бэл 12 саастаах сылдьан, колхоз үлэтиттэн арахсыбатын, сорудаҕын 200 бырыһыаҥҥа тиийэ аһара толорорун, кэлин ГТО нуорматын наар туйгун сыанаҕа туттарарын туһунан «Колхоз суола» диэн оройуон хаһыата суруйтаан турардаах. Эдэр оҕо киһи, оччолоргон бэйэтигэр күүстээх ирдэбили туруорунарын, туохха барытыгар үрдүк эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһарын биһиги итинтэн көрөбүт. Ганя ол кэмнэртэн бэйэтин иитиниинэн утумнаахтык дьарыктанар санаалааҕын, ону бэйэтэ эдэр сааһыттан саҕалаабытын ити чахчылар кэрэһилииллэр. Оттон итинник быһаарыныыны ону-маны лаппа ырыҥалаан өйдүүр эрэ киһи итиччэ эдэр сааһыгар ылынан эрдэҕэ диэн сабаҕалыыбын. Ол аата Ганя балачча тыыппалааҕа бэрт эрдэ, оҕо сааһыттан биллэн барбыт барбыт бадахтаах.
1942 сыллаахха, Ганя 9-с кылааһы бүтэрээтин кытта, үөрэнэр оскуолатын үрдүкү 8-10 кылаастарын сабан кэбиһэллэр. Билиигэ-көрүүгэ олус тардыһыылаах уолчаан Ганя Бүлүүтэҕи педучилищеҕа үөрэҕин салгыан сөбө эбитэ буолуо. Оннукка усулуобуйа оҥорбут курдук, «Ураһалаахтан» көһөрөн киллэрбит дьиэлэрин училище олох чугаһыгар туттубуттар. Ону, оччолорго учуутал да тиийбэтинэн буоллаҕа, билиигэ-көрүүгэ тардыһыытын да учуоттаан буолуон сөп, үөрэммит оскуолатыгар математика уонна байыаннай дьыала учууталынан аныыллар. Ганя ону ылынар. Онуоха эмиэ Ганяны тус олоҕо күһэйбитигэр сөп курдук. Кини аҕата, 1940 сыллаахха ыарахан олох содулуттан сылтаан, ыалдьан өлөр. Онон уоллаах кыыс оҕолорун атахтарыгар туруорар кыһалҕа үөрэҕэ суох, хара үлэһит ийэлэрэ Прасковья Васильевна Чиряева дьарамаҕай санныгар сүктэриллэр. Ганя ийэтэ барахсан оҕолорун аһатар-таҥыннарар кыһалҕаҕа хайдах курдук күнүстэри- түүннэри мөхсөн муҥнанарын көрөн улаатар. Ити эмиэ оскуолаҕа учуутал быһыытынан үлэлии хааларыгар төрүөт буолбута сабаҕаланар. Кини ийэтигэр хайаан да көмөлөһөр баҕа санаалааҕа. Ол кыайан ситиһиллибэтэҕэ өссө манныктан бигэргэнэр. Гавриил Иосифович өлөр охтуутугар ыалдьа сытан суруйбут кэриэс суругун строкаларын быыстарыгар кыбыталаабыт тылларыгар ону санаан суруйаахтаабыта сэрэйилиэр. Кини маннык суруйар: «Наша мать, добрейшей души человек и вечная труженица, несомненно, заслуживала большего внимания, чем мы оказывали. Я до сих пор чувствую неловкость при этом воспоминании».
Онон баара-суоба 17 саастаах, 9 кылаас үөрэхтээх уолчаан 1942 сылтан учуутал буолан хаалар. Ийэ сүрэҕэр ити төһөлөөх үөрүүнү аҕалбыта эмиэ өйдөнөр. Онно Ганя Чиряев, сыл курдук үлэлээт, 1943 сыллаахха, 18-һын туолан, армияҕа ыҥырыллан барар.
Төрөөбүт оройуона сайдарыгар улахан сабыдыалы оҥорбута
Гавриил Иосифович армияттан 1950 сыллаахха улаханнык ыарытыйан эргиллибитэ. 1965 сыллаахха Обком бастакы сэкэрэтээринэн талыллыар дылы Үөрэх Министиэристибэтигэр, Үөһээ Бүлүүгэ райком сэкэрэтээринэн, ССКП Обкомугар үрдүкү дуоһунастарга үлэлээбитэ. Төрөөбүт-үөскээбит оройуонугар үтүө өйдөбүлү хаалларбыт, элбэх үйэлээби оҥорбут кэминэн Обком бастакы сэкэрэтээринэн үлэлээбит 17 сыллара буолаллар.
Сорохтор «Бүлүүлэр Чиряевтаах буолан уһулуччу хадаҕаланан сайыннылар» диэн күнүүлүүр саҥалара иһиллэрэ. Атыттар, Гавриил Иосифович кэрэ аатын харыстаабыта буолан, «кини биһиэхэ оннук уһулуччуну оҥорботоҕо» диэн, мэлдьэспитэ буолаллара. Туох да диэбит иһин, чулуу уолбут биһиэхэ, дойдутугар, аҕыйах да буоллар, өлбөөдүйбэт үтүө өйдөбүлү үйэлэргэ хаалларар тутуулары ыытыыга, быһаарыылаах дьаһаллары ылан, көмөлөспүтүн сатаан мэлдьэһэр кыах суох курдук.
Дьэ, холобур, улууска кини аатын санатар өйдөбүнньүк буолбут, оччолорого 10-ча мөлүйүөн солкуобай суумалаах баараҕай авиапорт тутуллуута да, арааһа, киниттэн атын киһиэхэ ыарахан, кыалыбат да таһаҕас эбитэ буолуо ээ.
Аныгылыы тииптээх улахан да, кыра да самолеттары түһэрэр кыахтаах авиапорт өрүс бэтэрээ, куорат диэки өттүгэр, тутуллуутун боппуруоһа аан бастаан биһиэхэ - Бүлүүлэргэ олох булгуччулаах ирдэбилэ буолбутун туһунан тылынан кэпсэтии 1965 султан көбүтүллэр. Ол К.Е. Павлов,бэйэтин ахтытыгар суруйбутунан, оройуон Сэбиэтин бэрэстээтэлинэн талыллаат, итини туруорсан барыытыттан саҕаланар. Кэлин райком бастакы сэкэрэтээринэн талыллыбыт Е. П. Уваров ити туруорсууга күүскэ ылсыбыта эмиэ биллэр. Дьиҥ иһэ, Гавриил Иосифович авиапорт тутуутун боппуруоһун, таһыгар таһаарбакка эрэ, иһигэр хайдахтаах ис киирбэхтик ылынан, хайаан да итини ситиһэр санааламмытын сэрэйиэххэ эрэ сөп. Оччолорго ити дьоһуннаах тутуу дойду саамай үрдүкү салалтатын өйэбүлэ, быһаччы дьаһала эрэ баар буоллаҕына кыаллыаҕын кини киһи өйдөөбөттөөх буолуо баара дуо?! Аны ити кэмҥэ Гавриил Иосифович Өрөсшүүбүлүкэ аҕа баһылыгынан сабыс саҥа талыллыбытын эмиэ болҕомтоҕо ылыахтаахтар. Дойду тэбэр сүрэҕэр, үрдүкү салалтаҕа тылын ылыннарар курдук аптарытыат ылара эмиэ наада. Ол эмиэ туһугар бириэмэни эрэйэрэ өйдөнөр.
Ол иһин авиапорт тутуутун бастаан оройуон кыҕын иһинэн саҕалыырга быһаараллар. Сыччах куорат олохтоохторун күүстэринэн, сүнньүнэн субботниктары тэрийиинэн 45 га иэннээх бэс ойуур солонор. Маһа чөмөхтөнөр. Кураан сайыны аахсыбакка, ол чөмөхтөр уматыллан ыраастаналлар. Оччолорго бу бэлиэтээһин ааптара иккис нүөмэрдээх оскуолаҕа учууталлыыр этим. Оскуола партийнай тэрилтэтигэр сэкэрэтээрдиирим. Оскуола кэлэктиибэ үөрэнэр оболорбутунуун ити субботниктарга элбэхтик сылдьыбыппыт. Субботниктар барахсаттар хайдах эрэ үксүгэр бырааһынньык курдук тэриллэллэрэ. Чахчы да оччолорго үлэ-хамнас буолар этибит. Билигин, сааһыран олорон, ону санаатахха хайдах эрэ манньыйан ылаҕын. Сирин ньуура оччотооҕу Сельхозтехника күүһүнэн эрэ дэхсилэнэрэ. Ити үлэни барытын Гавриил Иосифович истэ-билэ, кэтээн көрө сылдьыбытын туһунан Кирилл Егорович чопчулаан ахтар. Обком бастакы сэкэрэтээрэ туруорсарыгар итинник үлэ дьоһун тирэх буолуон сөп курдук. Онуоха эбии оройуон салалтата Хабаровскай куоракка авиапорт бырайыагын уонна симиэтэтин онорторо сылдаара. Бырайыак суумата 10 мөлүйүөн солкуобайтан ордо сылдьыбыттаах. Оччолорго 10 мөлүйүөнтэн тахса суумалаах тутуу ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтинэн бигэргэтиллэр быраабылалааҕа. Онтон олуйтаран, авиапорду уочаратынан анардаан тутар гына бырайыактаммыттаах.
Гавриил Иосифович оройуон олохтоохторун кыһалҕаларын үчүгэйдик билэрэ. Оттон өрүс уҥуордааҕы Хонуу порда оройуон нэһилиэнньэтигэр, чуолаан кыра-кыаммат өттүгэр, хайдахтаах эрэйдээҕин уонна охсуулааҕын, бэйэтэ эмиэ ыарыылаахтык ылына сылдьыбыта өйдөнөр. Дьэ, ол иһин ити боппуруоһу быһаарыыга 1971-72 сыллартан бэйэтэ сорунуулаахтык ылсар. Ол түмүгэр авиапорт самолет сүүрэр сирин тутуута, киинтэн кэлэр үп суотугар, чиҥник барар. Тутууну Гавриил Иосифович сирэй бэйэтинэн кытаанахтык хонтуруюллаабыта. Ыарахан боппурустарын быһаарса хас эмэ төгүллээн Мосвкаҕа баран туруорсубута сэрэйиллэр. Кини тустаах аптарытыата, ыйааһыннаах, өйдөнүмтүө тыла-өһө, үлэлиир балаһыанньата ити баараҕай тутуу саҕаланарыгар уонна олоххо киирииитигэр күүскэ уонна быһаарыылаахтык сабыдыаллаабыттара, арааһа, мэлдьэһиллибэтэ буолуо. Биһиги Гавриил Иосифович курдук уһулуччулаах киһитэ суохпут буоллар, итинник дьоһун портанарбытын хайдах эрэ саарбахтыы саныыбын.
Онон Гавриил Иосифович дойдутугар - Бүлүүгэ ити тутуунан бэйэтигэр үйэлэргэ өлбөөдүйбэт өйдөбүнньүк буолар, дьоһуннаах авиапорду туттарбыт эбит диэн бүөмчү санаалаахпын. Ону биһиги, кыра чычалаахтар, өлбүтүн эрэ кэннэ өйдөөхтөөбүт эбиппит. Барахсан дойдутун туһунан хайдахтаах иһирэхтик саныырыттан итинник ыарахан дьыаланы ылсыбытын бэркиһиигин эрэ. Кини аптарытыата уонна төрөөбүт-үөскээбит дойдута сайдарын туһугар булгуруйбат модьу баҕа санаата, күүстээх туруорсууга уонна ирдэбилгэ кубулуйан, бары ыарахаттары кыайарга бигэ тирэхтэннэҕэ. Дойдутун туһугар кыаллыбаты да кыайдаҕа.
Г. И. Чиряев эмиэ биир дьоһуннаах үтүөтүнэн дойдутугар гааһы туһаҕа таһаарыы боппуруоһун быһаарыыга сабыдыаллаабытын К. Е. Павлов ахтар. Ол курдук, 1982 сыллаахха Өрөспүүбүлүкэ экономическай уонна социальнай сайдыытын былааныгар Кыһыл Сыыртан Бүлүү күоратыгар дылы газопровод тутуутун киллэртэрэн турар. Хомойуох иһин, ити сыл кини олохтон туораабыта. Ити хомолтолоох түбэлтэ газопровод тутуутун хас да сылларга атахтаан турар.
Гавриил Иосифович Бүлүүтүгэр хас кэллэҕин ахсын үйэлээх таас тутууларынан интэриэһиргиирин туһунан К. Е. Павлов ахтар. Кини өйөбүлүнэн куораппытыгар Н. С. Степанов аатынан орто оскуола, сибээс дьиэтэ, райком, райсовет дьиэлэрэ, деткомбинат, универсам, банно-прачечнай комбинат, быраҕылла-быраҕылла сөргүтүллэ сатыыр Эмньиккэ тутуллубут сельхозтехника комплексын курдук таас тутуулар дьэндэспиттэрэ. Бэл, уулуссалары бетоннааһын, көҕөрдүү, куорат ыраас буолуутун туһунан боппуруостарга больомтотун ууран, оройуон салайааччыларын кытта кэпсэтэрэ уонна сүбэлиирэ.
Гавриил Иосифович куоратын, оройуонун туһугар итинник кыһамньытын оччолорго, бэл, биһиги, кыра-хара, муор-туор үлэһиттэр, билэрбит да, сэрэйэрбит да.
Г. И. Чиряев Өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар дьоһун оруоллаҕа
Биһиги көлүөнэ дьонно Өрөспүүбүлүкэ устуоруйатыгар Гавриил Иосифович сырдык үтүө өйдөбүлү хаалларбыт салайааччы.
Гавриил Иосифович 17 сыл Обком бастакы сэкэрэтээринэн үлэлиир сылларыгар Өрөспүүбүлүкэ сайдарыгар олус элбэҕи уонна кэскиллээҕи онорбут салайааччы буолар. Статистика сыыппаралара көрдөрөллөрүнэн кини салайбыт 1965-1982 сылларыгар Өрөспүүбүлүкэ норуотун хаһаайыстыбатын сайдыыта маннык көрдөрүүлэммитэ: промышленность бородууксуйатын онорон таһаарыы 329%, тутууга - 374%, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйата - 165%, промышленноска үлэ онорон таһаарыыта 220% үрдээбиттэр. Итинник үүнүү төһүүлэрэ - производственнай фондалар промышленноска 8 төгүл, энэргетикаҕа 13 төгүл, чох, нефть, газ эйтэтигэр 23 төгүл, тутуу матырыйаалларын онорууга 7 төгүл, чэпчэки промышленноска 6 төгүл үрдээбиттэр.
1968 сыллаахха 47,1 мөлүйүөн м3 бастакы газ хостоммут буолланына 1982 сылга 891,5 мөлүйүөн м3 газ ылыллыбыт. Ама, итиччэлээх үүнүүлэр дохсун сайдыыны көрдөрбөттөрө буолуо дуо? Оттон итинник сайдыы социальнай эйгэҕэ, дьон олобор-дьаһаҕар эмиэ үтүөнэн дьайара биллэр. Хамнас, пенсия үрдүүр, сыана чэпчиир, араас өрүттээх улгуоталар, чэпчэтиилэр элбииллэр. Ыччат боппуруостара, дьону эмтээһин, көрүү-харайыы, култуура тэрилтэлэрин үлэлэрэ утумнаахтык тупсарыллан иһэллэр. Ол кэмнэргэ биһиги сарсыҥҥы олохпут, кырдьар сааспыт, уопсайынан инникибит туһунан олох да толкуйдаабат этибит. Инникибит хайаан да сырдык-ыраас, кыһалҕата суох буолуохтааҕар бүк эрэнэн кэбиһэммит, оннук буоллахпыт. Оччолорго пенсияҕа тахсыыны бочуоттаах сынньалантан атыннык ааттаабат этибит. Бу боппуруостарга дьоһуннук үлэлэспит, олук уурсубут салайааччынан биһиэхэ Гавриил Иосифович буолар.
Билигин кырдьан, эбэтэр ыалдьан үлэлээбэт буолбут дьон пенсияҕа тахсыыларын тиийиммэт-түгэммэт кыһалҕаҕа кыбыттарар бириэмэлэрэ кэлбитин курдук өйдүүллэрэ оруннаах. Дьоллоох кырдьар саас диэн хаһан эрэ былыт быыһынан тыган ааспыт күн сырдыгар маарынныыр чахчы буолбутун эппитинэн-хааммытынан билэн олордохпут.
Өрөспүүбүлүкэҕэ Гавриил Иосифович аҕа баһылыгынан үлэлээбит сылларыгар ситиһиллибит дьоһун кирбиилэр кэтэхтэригэр кини үлэни сатаан тэрийэр дьоҕура, бэйэни харыстаммат үлэтэ, бэйэтигэр уонна үлэни тэрийээччилэргэ үрдүк ирдэбилэ, дойду үрдүкү салалтатыгар сатаан итэбэтиилээхтик дакаастыыра, дирин билиитэ-көрүүтэ, аптарытыата уонна дьон улахан убаастабылынан туһаныыга сыталларыгар саарбахтаммат. Кини хаһан баҕарар туруорсар да, быһаарыллыахтаах да боппуруостарын ымпыгар-чымпыгар тиийэ үөрэтэрин уонна ырытарын, элбэх учуонайдары, биллииллээх дьонноро кытта хайаан да боччумнаан ити боппуруостарга сүбэлэһэрин бииргэ үлэлээбиттэрэ мэлдьи ахталлар.
Сыччах дирин билиилэнэр, ханнык баҕарар боппуруоһу олохтоохтук быһаарсар туһугар экономическай наука кандидатын учуонай истиэпэнин аатын көмүскээн ылан турардаах.
Оннук диринник үөрэппит боппуруостарын быһаартарыан иннинэ дойду улахан салайааччыларын хайаан да итэҕэтэр идэлээҕэ.
Түмүгэр ити салайааччылар боппуруос быһаарыллыытыгар бэйэлэрэ киниэхэ дьоһуннаах көмөлөһөөччүлэр буолалларын ситиһэрэ. Тиһэҕэр тиийэн ханнык да бэйэлээх уустук боппуруостар санаа хоту быһаарыллар буолаллара. Сыччах оннук сыаллаах-соруктаах Л. И. Брежнев, А. Н. Косыгин, К. У. Черненко, К. Т. Мазуров, А. П. Кириленко приемнарыгар хаста да сылдьыбыта сэрэйиллэрэ. Эмиэ оннук сыаллаах ыныртаан А. Н. Косыгины, Н.А.Тихоновы, Н. И. Рыжкову, М. С. Соломенцовы уонна элбэх ахсааннаах союз миниистирдэрин сырытыннартаабыта биллэр.
Холобурга, үлэҕэ уонна социальнай боппуруостарга ССРС оччотооҕу Госкомитетын бэрэстээтэлэ А. П. Волковы ыныран сырытыннарыытын түмүгэр, 1967 сыл балаған ыйын 26 күнүгэр ССРС Верховнай Сэбиэтин Президиумун «О расширении льгот для лиц, работающих в районах Крайнего Севера и местностях, приравненных к районам Крайнего севера» диэн тахсан турар.
Айылҕа гааһын оттук быһыытынан туһаҕа таһаарыы Саха сирин дьонугар хайдахтаах абыраллааҕын өйдөөбөт киһи суоҕа чахчы. Гавриил Иосифович Обком бастакы сэкэрэтээрэ буолаатын ити боппуруоһу күүскэ туруорсар. 1966 сыл атырдьах ыйыгар ССРС газовай промышленноһын Министиэристибэтин коллегиятын мунньаҕар боппуруос олус туһалаахтык быһаарылларын ситиһэр. Ол түмүгэр Бүлүү төрдүнээҕи гаастаах сиртэн ирбэт тоҥ сиргэ бастакынан турба тардыллара быһаарыллар. Хайы- үйэ 1967 сыл сэтинньи 7 күнүгэр Таас Тумус - Якутскай - Покровскай газопровода тардыллан үлэҕэ киирэр. Дьэ, ситинтэн сабалаан, Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн гааһы Саха Сирин хас биирдии ыала туһанарын курдук кэскиллээх үлэ утумнаахтык тэриллэр. Билигин Саха сирин киин уонна Бүлүү улуустарын сорох ыаллара айылҕа гааһын туһанан абыранан олордоххоро.
Гавриил Иосифович Обкомна үлэлиир кэмигэр Өрөспүүбүлүкэҕэ тыа хаһаайыстыбатын колхозтарын совхозтарга кубулутуу маассабайдык тэриллибитэ. Оттон ити дьаһал хамнас, өрөбүл күн, уоппуска диэн туохтарын ыраахтан сурахтарын эра истэр, хотонтон ырааппатах тыа дьоно муннаахтарга хайдахтаах абыраллаах уларытыы буоларын тыа киһитэ ба- рахсантан ураты ким үчүгэйдик өйдүө баарай. Ити тыа дьонугар чахчы да революционнай уларытыы буоллаҕа. Кинилэр кэмниэ кэнэҕэс дьэ үлэ иһин уу харчынан хамнас аахсан, ыарыйдахтарына бүллэтиэн диэнинэн туһанан, уоппускаларын ылан соҕуруунан-арҕаанан куруортарга, санаторийдарга сынньанан, киин куораттарга бастын быыстапкаларга сылдьан, араас суол улгуоталарынан туһанан, өрөбүл күннэнэн чахчы да тыын ылан тураллар.
Дьэ, итинник Гавриил Иосифович үлэлээбит кэмигэр промышленноска, тутууга, тыа хаһаайыстыбатыгар, социальнай эйгэ араас салааларыгар төһөлөөх туһалаах дьаһаллары, уларыйыылары онорторбутун, олор Саха сирин дьонугар-сэргэтигэр хайдахтаах үтүө сабыдыалламмыттарын, олоҕу тупсарбыттарын төһөнү баҕарар суруйа, кэпсии туруохха сөп этэ.
Маны барытын түмүктээн этэр буоллахха, Гавриил Иосифович судаарыстыбаннай өйө-санаата, ханнык баҕарар балаһыанньаҕа суос-соҕотох сөптөөх быһаарыыны ылар дьоҕура, каадырдары, кыахтарынан көрөн, сатабыллаахтык аттаран туруоруута, бэйэтиттэн уонна кинилэртэн кытаанах ирдэбиллээх буолуута, дирин билиитэ-көрүүтэ, киэн сибээһэ, улахан аптарытыата - бу барыта Саха сирэ салгыы сайдарыгар туһуламмыт, ол гынан баран, биир киһиэхэ, Гавриил Иосифовичка түмүллүбүт күүс эбит диэн сыаналыыбыт.
Ол арылхай туоһутунан дойду салалтата кини үлэтин үрдүктүк сыаналаабыта буолар. Гавриил Иосифович Обкомна үлэлиир сылларыгар Ленин, Октябрьскай революция, икки Үлэ Кыһыл Знамята уордьаннарынан уонна элбэх мэтээллэринэн наҕараадаламмыта биллэр.
Ураты сэмэй, эйэ5эс уонна боростуой киһи этэ
Гавриил Иосифович Чиряевы кытта көрсүбүт, кэпсэппит уонна билсибит дьон бары кини киһи быһыытынан ураты сэмэйин, боростуойун, култуу- ратын уонна эйэҕэһин чорботон бэлиэтииллэр. Ханнык да түбэлтэҕэ үлэтин, дуоһунаһын балаһыанньатынан туһанары отой сөбүлээбэтэ. Онон кэпсэтэр, көрсөр киһитэ сабырыттара саныыр, кыбыстар, күөмчүлэнэр төрүөтүн хаһан да үөскэппэт этэ. Төттөрүтүн, ким да буоллун, олох тэҥнээҕин курдук сэһэргэһэр, күлэ-үөрэ кэпсэтэр түгэҥҥэ киллэрэн кэбиһэр үгэстээҕэ.
Мин Чиряевтарга 1954 сыллаахха күтүөт буолбутум. Гавриил Иосифович тастын балтын Марыынаны кытта ыал буолбуппут. 1955 сыллаахха сыл курдук Гавриил Иосифович ийэтэ Прасковья Васильевнаны кытта дьуккаах олорбуттаахпыт. Мин 7 ый курдук Якутскайга эмтэнэн, ол дьиэҕэ аҕыйах ый эрэ олорбутум. Ол кэмнэ Гавриил Иосифович Үөһээ-Бүлүүгэ райком иккис сэкэрэтээринэн үлэлиирэ. Мин баарбар ийэтин аахха кэлэ сылдьыбатаҕа. Кэлин Обком идеологияҕа, онтон бастакы сэкэрэтээрэ буол- бутун кэннэ сыллата кэриэтэ көрсөр түгэн үөскүүрэ. Бүлүүгэ сыл баһыгар биирдэ эмэтэ балтын аахха, Пашалаахха, кэлэн хонон ааһар идэлээҕэ. Ону Паша биһиэхэ биллэрэр буолара. Онон хайаан да бииргэ чэйдээн, сэһэргэһэ түһэн, тарҕаһарбыт.
1967 сыллаахха Гавриил Иосифович тастын быраата, оччолорго милииссийэ салаатын нанаалынньыга Петр Николаевич Чиряев, улаханнык ыалдьан, Москваҕа эмтэнэ барар буолбута. Мин Бүөтүрү Якутскайга тиийэ атааран турабын. Онно биһигини Гавриил Иосифович дьиэтигэр ыныран сырытыннарбыта. Дьиэтэ Обкомтан соччо ырааҕа суох Ленин проспегар баара. Дьиэтин таһыгар пост иһигэр турар милиционер түннүк нөнүө эрэ көрөн турара. Ону Бүөтүр «сэрэппит эбит» диэбитэ. Киирээппитин, сыгынньахтанар сиргэ көрсөн, бастаан ханас диэки үлэлиир хоһугар киллэрбитэ. Балачча киэн хос, ураты туох да киэргэлэ суох эрээри, уурбут-туппут курдук бэрээдэктээҕэ харахпар быраҕыллыбыта. Уһун истиэнэ барыта кинигэ ыскааба этэ. Олус элбэх кинигэлээҕин сөҕө санаабытым. Үлэлиир остуолугар 3 дуу, 4 дуу телефоннар тураллара. Чаас курдук сэһэргэһэ түспүппүт. Үксүгэр дойдутун - Бүлүүтүн дьонун-сэргэтин олохторун ыйыталаһара. Сайын этэ. Онон буоллаҕа, от үүнүүтүн, сүөһү-ас туругун интэриэһиргиирэ. Ону сэргэ мин үлэм-хамнаһым туһунан ыйытара. Оҕолорбун, балта Марыынаны туоһуласшыта. Салгыы чэйгэ ынырбыттара. Кэргэнэ Зинаида Андреевналыын 4 буолан чэйдээбиппит. Гавриил Иосифович, кэргэнэ төһө да нуучча буоллар, биһигини кытта Гавриил Иосифович уу сахалыы, күлэ-оонньуу кэпсэтэрэ. Эмкэ баран иһэр быраатын настарыанньатын түһэримээри, санаатын көтөҕөн, оннук кэпсэтэрин сэрэйбитим. Иккилии кыракый үрүүмкэнэн коньягы иһэн баран, Бүөтүрбүт: «Итиэннэ миэхэ кутума», - диэбитэ. Мин эмиэ, Бүөтүрбүн үтүктэн, «Миэхэ да сөп буолуо» диэбиппэр, Гавриил Иосифович: «Эс, Афоня биһикки, доруобай дьон, аны, саатар, биирдиитэ иһиэххэ. Обком сэкэрэтээригэр киэһэ аайы чэйдии кэлбэтин буолуо буолбат дуо?» - диэн баран, дьээбэлээх бакайытык утары көрөн, аргыый күлэн «һэ-һэ-һэ» дии олорорун олох умнубаппын. «Обком пиэрибэй сэкэрээтэригэр» диэн тыллары туттубатаҕын дэбигис өйдүү түстүм. Санарбатым. «Хонон баран, сарсын барар инигит», - диэбитин буолбатыбыт. Үлэлиирин мэһэйдээмээри: «Ыалбыт кэлээрин диэбиттэрэ», - диэн сылтахтанан «барабыт» дэстибит.
Ол иннинэ биир сайын математиктар куурустарыгар сырыттахпына, «Афоня килэ сылдьыа эти буоллаҕа" диэбитин балта Паша миэхэ эппитэ. Оччолорго ханна эрэ ыраах даачаҕа олороллор эбит этэ. Онтон томунахтатан барбатабым.
Кэлин биирдэ кэлэн эмиэ балтыгар Пашана хонов ааспыта. Онно эмиэ Паша ыныран, кэргэмминээн бара сылдьыбыппыт. Ол көрсүһүүнү өйдөөн хаалбытым эмиэ дьээбэлээх. Ити иннинэ райком ханнык эрэ пленумугар бокуонньук Иванов В. Д. көрсөн ыйытар: «Гавриил Иосифович докторскайы көмүскээбит дииллэр дии, билэҕин дуо?» Мин ону олох истэ илигим туһунан эппитим. Ону саныы сылдьан, Гавриил Иосифович ол сырыытыгар ыйытааччы буолтум. Онуоха киһим: «Ким инньэ диирий?» - диэн ыйытта. Мин Виктор Дмитриевиһи уган биэрэртэн туттунан мух-мах бардым. Гавриил Иосифович барахсан, мин табыгаһа суох балаһыанньаҕа киирбиппин сэрэйдэ быһыылаах, уонна «Афоня, сымыйа сурахтары итэҕэйбэт буол,» - диэн балаһыанньаттан таһааран кэбистэ. Оннук судургу үтүө санаалаах киһи этэ Гавриил Иосифович.
Балта Прасковья Иосифовна өлбүтүгэр бэйэтэ дойдутугар - Бүлүүгэ көмнөрбүтэ. Ол кэлбит сырыытыгар эмиэ табыгаһа суох боппуруоһу биэрэ сылдьыбыттаахпым. Кэлиэн иннинэ Л. И. Брежнев приемыгар сылдьыбытын туһунан истэрбит. Киэһэ ону-маны сэһэргэһэ олорон ыйытабын: «Гавриил Иосифович, Брежневкэ сылдьыбыт дииллэр дии. Леонид Ильич култуурунай дьоһун киһи буоллаҕа дии?». Баҕар, көрсүһүүтүттэн тугу эмэ быктараарай диэн баҕа санаалаах этим. Онуоха киһим: «Москва дьоно төһө үрдүк дуоһунастаахтар да, соччонон култуура бөҕө буоллахтара дии». Ол тиэмэбит сабылыннаҕа ити. Хайдах эрэ Якутскай үрдүк дуоһунастаахтара соччо үрдүгэ суох култууралаахтарын курдук этэн кэбистэ. Онтон ыла үлэ туһунан итинник дьиэтээҕи көрсүһүүлэргэ тугу да эппэтин кытаанахтык өйдөөбүтүм. Бэл Е. П. Уваров да, К. Е. Павлов да баалларына үлэ туһунан дьонугар, аймахтарыгар сылдьан, тугу да кэпсэппэттэр этэ. Оннук кэпсэтии сыччах райком пиэрибэй сэкэрэтээрин хоһугар, эбэтэр мунньахтарга эрэ буоларын өйдөөн турабын. Гавриил Иосифович туһунан ахтыылары суруйбут дьоннор бары кини олус сэмэйин. үрдүк култууралааҕын, кими да сабырыйа сатаабатын, хата, төттөрүтүн, бэйэтин тэҥнээҕин курдук кэпсэтэрин, олус боростуойун мэлдьи ахталлар. Москваҕа араас үрдүк сололоохтору кытта көрсүһүүлэрин бэл суруналыыстар суруйалларын сөбүлээбэт эбит. Холобура, хас уордьаннааҕын, хаһан, ким туттарбытын билбэт этибит. Киңи,4 улахан орденнаҕын сорохтор өлбүтүн эрэ кэннэ билэн турардаахпыт. Гавриил Иосифовиһы наҕараадалыыр туһунын бэл ССРС Верховнай Сэбиэтин Президиумун ыйаахтара Өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар бэчээттэммэттэрин туһунан суруналыыс Иван Борисов ахтан суруйбуттаах. Ол курдук тыыннааҕар кинини ким да хайҕаан дуу, ханнык эрэ боппуруоһу күүскэ туруорсан ситиспитин дуу бэчээккэ таһаарбыттарын түбэйэн аахпатаҕым. Оннук олус сэмэй киһи этэ Гавриил Иосифович Чиряев.
Бүлүүлэр кинини кэриэстииллэр
Мин 75 саастаах киһи бу строкалары суруйа олорон саныыбын ээ: «Г.И. Чиряев барахсан олус да эрдэ, баара-суоба 57 саастааҕар бу күн сириттэн күрэнээхтээбит. Саатар 20-чэ сыл эбии олороохтооботох абатын». Итинник санаан ыллахпына, арай кырдьык итиччэ эрдэ өлбөтөҕө буоллар, били 90-с сылларга ханна, тугу гыныа эбитэ буолла диэн боппуруос үөскээн тахсар. Өрөспүүбүлүкэ ити айдааннар сабыдыалларыгар обустарыыта хайаан да кыра буоларын ситиспит буолуохтаах этэ. Оччотугар олохпут маннык айылаах огдолуйбат буолар быыһын-хайаҕаһын тобулбут буолуон сөбө диэн, бигэ санаҕа кэлэбин. Киниэхэ биһиги эрэнэрбит, итэҕэйэрбит оччо буоллаҕа.
Саамай айар-тутар, өйө-санаата өргөйдүүр кэмигэр олохтон арахсар гына, итэҕэс үйэлээн иэйэхситэ айан кэбиспитэ олус хомолотолоох даҕаны, абалаах даҕаны. Кини өлүүтэ Саха сиригэр тугунан да кыайан толоруллубат ыар охсуу буолбута. Гавриил Иосифовиһы ийэ буоругар туттарар кэмнэригэр, сылдьыбыт дьоннор кэпсииллэринэн, Саха сирэ ХХ-с үйэҕэ итинник ыар көмүүнү билбэтэҕэ. Кинини тиһэх суолга атаарыыга уонунан тыһыынча киһи Ленин болуоссатыгар, Ленин проспега уулусса устун мустубуттарын кэпсииллэрэ. Бэл дьиэлэр сарайдарыгар, балконнарга ытаһа хаалар дьон элбэҕин бэлиэтииллэрэ.
Мин ол күннэргэ II Күүлэккэ командировкаҕа тахса сылдьар этим. Арааһа ыам ыйын 10 күнүгэр эбитэ дуу, Якутскай араадьыйата Г. И. Чиряев өлбүтүн туһунан иһитиннэриитин түспүт ыалбар сарсыарда истибитим. Ол туһунан ыалбар этэн баран, «салгын сии» диэн таһырдьа тахсан, балачча уһуннук сылдьан хараастыыбын аһара сатаабытын. Бүлүүгэ дьоммор киириэхпин баҕарбытым да, оччолорго II Күүлэккэ вертолет эрэ сылдьара. Онон хомолтобун ол дойдуга аһарарга күһэллибитим.
Дьэ, итинник ыар кэмнэргэ, суос-соҕотох биир өрүһүлтэлээх чахчы баарын билэр буолан, аһарыннаҕым. Ол Гавриил Иосифович 3 оҕолоро: Александр, Наталия уонна Ольга. Үһүөн наука кандидаттара, билии-көрүү эйгэтигэр иитиллэн улааппыт буолан, үһүөн дойдулара сайдарын туһугар тустаах кылааты киллэрсэ сырыттахтара.
Гавриил Иосифович төрөөбүт, үөрэммиит, улаатан киһи буолбут улууһа кинини умнубат. Бириэмэттэн бириэмэҕэ дойдутун дьоно-сэргэтэ, кини туһунан ахтан-санаан, бэлиэтээн ааһаллар. Онуоха тирэх буолар кини аатын сүгэр Кыадандатааҕы музей баар. Ол музей П. Х. Староватов аатынан Бүлүүтээҕи кыраайы үөрэтэр музей филиалын быһыытынан үлэлиир. Филиал, Гавриил Иосифович төрөөбүтэ 70 сылыгар ананан, 1995 сыллаахха муус устар 4 күнүгэр арыллыбыта. Билигин балачча сиппит-хоппут култуура тэрилтэтэ буолан турар. Музейга Г. И. Чиряевка аналлаах араас мероприятиелар быыстала суох ыытыллаллар.
Г. И. Чиряев аатын үйэтитэр соруктаах Бүлүү куоратыгар кини үөрэммит уонна үлэлээбит оскуолатыгар 1983 сыл олунньу 9 күнүгэр РСФСР Миниистирдэрин Сэбиэтин уурааҕынан кини аатын инэрбиттэрэ.
Эмиэ итинник сыаллаах-соруктаах Г. И. Чиряевка икки памятник оноһуллан, биирэ кини аатын сүгэр оскуола таһыгар, иккиһэ киниэхэ аналлаах музей таһыгар туруоруллубуттара.
Кини аатын үйэтитии чэрчитинэн үөрэммит, улааппыт куоратыгар кини оҕо сылдьан олорон ааспыт «Калинин» аатынан уулусса «Г.И. Чиряев аатынан» уулусса буолбута. Олорон ааспыт дьиэтигэр мемориальнай бэлиэ туруоруллубута.
Оҕо сылдьан оонньоон-көрүлээн сүүрбүт-көппүт «Ураһалааҕар» баар өтөҕө күрүөлэнэн, мемориальнай бэлиэ туруоруллан, дьоно, аймахтара, коммунистар баран сынньанар, кинини ахтан-санаан ааһар миэстэлэринэн буолла.
Бүлүү дьоно Г. И. Чиряев туһунан хас даҕаны ахтыы кинигэлэри таһаартардылар. Олорго кинини кытта бииргэ үлэлээбиттэр, чугас аймахтара, докоттторо-табаарыстара истин иһирэх тылларынан ахтыбыттарын киһи долгуйбакка эрэ аахпат. Кини төрөөбүт бэлиэ түгэннэрин бэлиэтээһин, Правительственнай хамыыһыйалар тэрээһиннэринэн, дойдутугар Бүлүүгэ уонна кыадандаҕа ыытыллаллара биһиэхэ - Бүлүүлэргэ ордук чугас, кэрэхсэнэр буолан иһэр.
Дьэ, итинник Г. И. Чиряев аатыгар сүгүрүйэр, махталлаах биир дойдулаахтара кини аатын үйэтитиигэ балачча үлэлэһэ олороллор.
Дьыллар-күннэр солбуһан ааһа туруохтара, ол эрэн Бүлүүлэр кэрэ киһибит, уолбут Г. И. Чиряев аата, үйэлэргэ өлбөөдүйбэт маяк буолан, сырдыкка, кэрэҕэ, сайдыыга угуйа, ыныра турарыгар саарбахтаабаппын.
Афанасий Волков,
тыыл, улэ
бэтэрээнэ, Бүлүү.