Биһиэхэ — аҕыйах харчылаах “лапса” уонна “дьадаҥылары төрөтүҥ-ууһатыҥ диэн ким да эһигиттэн көрдөспөтөҕө” диэн кыһарыйыы. Кинилэргэ — оҕолорун ааһан сиэннэрэ олохторун моҥуохтарыгар диэри көмүскэ сөтүөлүүллэрин туһугар үүнэ-тэһиинэ суох хамнас, балысхан барыс, чэпчэтиилэр, туох баар уйгу, баай-дуол.
Хамнаскыт кэлиэр диэри харчыгыт тиийбэтэҕинэ, оҕоҕутугар туох эрэ наадалааҕы атыылаһар кыаххыт суох буоллаҕына: “Тоҕо манныгый? Бу төһө сөптөөҕүй? Маны хайдах уларытыахха?” — диэн толкуйдаан көрбүккүт дуо?
Өссө элбэхтик үлэлиэххэ? Төһөнөн элбэхтик үлэлиибит да, соччонон элбэх нолуогу төлүүбүт. Билиҥҥи тутулга биһиги — дьиҥнээх кулуттарбыт. Оннооҕор биһиги куоластыыр бырааппытын быһаллар. Ону билинэргэ уолдьаста. Көрө-көрө көрбөтөҕө, билэ-билэ билбэтэҕэ буолары тохтотуохха. Кырдьыгы хайдах баарынан этиэххэ. Кулуттарбыт! Оттон кимнээх эрэ биһиэхэ — хаһаайыттар.
Үөскээбит быһыыны-майгыны тосту уларытар кэм кэллэ. Билигин буолбатаҕына, хаһан да буолбат!
— Дьэ, арай быыбарга баран куоластаатыбыт. Онтон тугу күүтэбит? Бииртэн биир кэрэхсэбиллээх этиилэр, түөһү охсунуу, эрэннэрии үрдэ суох, ону ким да толорбот, толоро да сатаабат.
— Салгыы маннык дьаһанан олорорбут табыллыбат диэн үгүспүт өйдүүр буолла. Тулаҕытын өйдөөн-дьүүллээн көрүҥ эрэ, урут оҥоһуллубут барыта ыһылынна-тоҕулунна дии. Дойдубут дьиҥнээхтик сайдарын туһугар тугу гыныахха, туохтан саҕалыахха?
Бастатан туран, — биһиги ким буоларбытын, тугу баҕарарбытын чуолкайдыахпытын наада. Барытын ыараҥнатан көрөн, дириҥник толкуйдаан, тугу гыныахтаахпытын былааҥҥа, сайдыы стратегиятыгар аттарыахтаахпыт. Национальнай бырайыактар эбэтэр ону ааһан, РФ Президенин Ыйааҕынан бигэргэммит 2030 сылга диэри Россия сайдыытын национальнай сыаллара биһиги чопчу ханна баран иһэрбитин көрдөрөллөр дуо? Суох! Кураанах тыллар эрэ. Ити барыта халыҥ хармааннаахтар туһаларыгар бүддьүөт үбүн салааларынан таптаабытынан тыырыы буолар.
Стратегическай былааннааһын тиһигин сөргүтүөххэ, чинчийиини ыытар, бырайыактыыр, уһун болдьохтоох былааны ырытан оҥорор специалистары түмүөххэ. Бу бүгүҥҥү күн ирдэбилэ! Россия стратегическай сайдыытын быһаарарга бастаан тугу гыныахха? Дойдуну сырье иннэтиттэн босхолоон интеллектуальнай-технологическай сайдыы суолугар үктэннэриэх тустаахпыт; хаһаайыстыба үлэтин бары көрүҥэр инфраструктура өттүнэн хааччахтары устуохтаахпыт; оҥорон таһаарар күүстэри территорияларынан аттарыыны көдьүүһүрдүөхтээхпит.
Наука сайдыытыгар дьоһун болҕомто ууруллуохтаах. Фундаментальнай уонна прикладной чинчийиилэр, научнай-техническэй сайдыы инники күөнүгэр сылдьар салаалар уонна оҥорон таһаарыы үп-харчы, тэрэээһин да өттүнэн судаарыстыба өйөбүлүн бастакы уочарат ылыахтаахтар.
Үрдүк технологиялаах салаалары сөргүтүүгэ уонна сайыннарыыга судаарыстыба араас көрүҥнээх өйөбүлэ туттуллуохтаах.
Иккиһинэн, дойдуга политическай тутулу уларыта тутуу эрэйиллэр. Парламент өттүттэн толорор былаас хонтуруолланыахтаах. Федерация субъектарын таһымыгар судаарыстыбаннай былаас ситимэ уларыйыахтаах, федеральнай структуралары суох оҥорон, регионнааҕы уорганнары кытта холбоон, уопсай салайыыга киириэхтээхтэр. Суут тиһигэ эмиэ хонтуруолга ылыллыахтаах.
Ааспыт сайын дьон олоҕун “тупсарабыт” диэн матыыптаан Конституцияҕа уларытыылар киирбиттэрэ. РФКП ону сорунуулаахтык утарбыта. Дойду баһылыга урут да сүҥкэн боломуочуйалаах этэ, ол билигин өссө күүскэ улаатта.
Маннык балаһыанньа интэриэстэри тэҥнээн биэриини кэһэр, ол түмүгэр холбоһуктаах быһаарыыны ылар, бары интэриэстэри болҕомтоҕо тутар, араас күүстэри үүннүүр-тэһиинниир тиһик туоратыллар. Былаас биир илиигэ түмүллэр – сүрүннээн бөдөҥ хапытаал интэриэһин хааччыйар толорор былааска. Боломуочуйалары үллэрии, нэһилиэнньэ араас араҥатын интэриэстэрин болҕойуу, өрө тутуу ханнаный? Ол иһин ылыллар сокуоннары дьон-сэргэ утарар. Былаас тутулун хос торумнуур, ол иһигэр Конституция уларыйарын көрөр сиэрдээх дьаһал ылыллыахтаах.
Үсүһүнэн, уопсай национальнай сыаллары ситиһэргэ чааһынай бизнес уонна хас биирдии киһи кыттарын көҕүлүүр экономика, үп-харчы, хааһына, тэрээһин инструменнарын түмпүт механизмы ырытан оҥоруу эрэйиллэр.
Ол туох дьаһалларый?
Кыраныысса таһыгар үбү хонтуруола суох таһаарыы тохтуохтаах. Валютаны кытаанах хонтуруолга ылыах тустаахпыт.
Офшорга баар хампаанньаларга киирэр Россия предприятиеларын дохуоттарын кистээһини утары туһаайыллыбыт сокуоннары көҕүлээһин процеһа саҕаланыахтаах.
Естественнэй монополиялар табаардарыгар уонна өҥөлөрүгэр сиэрдээх сыана олохтонуохтаах. Бастатан туран, ньиэп, гаас, таас чох оттугун оҥорон таһаарар предприятиелар олохтуур сыаналара дьиҥ устуойумастарыгар муҥутуурдук сөп түбэһиэхтээх. Ол аата бу монополистар сыананы сирэйэ-хараҕа суох үрдэтэн баһан ылар сүҥкэн барыстарыттан, оттон салайааччылара киһи өйүгэр баппат үрдүк акылааттарыттан уонна бонустарыттан аккаастаныах тустаахтар.
Нолуок бэлиитикэтэ уларыйыахтаах. Үрдүк технологиялаах салаалары нолуок өттүнэн өйүүр бэлиитикэ барыахтаах, эргэрбит технологическай укулааттаах предприятиеларга чэпчэтиилэри, өйөбүлү оҥоруу тохтуохтаах. Үлэлии турар хостуур предприятиеларга нолуокка чэпчэтиилэри оҥорууттан туттунуохтаахпыт.
Биирдиилээн дьон дохуотугар биир тэҥ нолуогу түһэрэртэн аккаастаныахтаахпыт. Баайдарга түһэр нолуок кээмэйэ улахан буолуохтаах. Нэһилиэнньэ араас араҥатын олоҕун таһымын тэҥнээн биэрии суотугар нолуогу итинник араарыы уопсастыбаҕа үөскээбит социальнай тыҥааһыны сымнатыа, олохтоох бүддьүөккэ үбү тардыаҕа. Оттон билигин киһи төһөнөн баай да, соччонон кыра нолуогу социальнай пуондаларга төлүүр.
Национализация механизмын туһаныах тустаахпыт. Оччотугар кырдьык олохтонон, 1990-с сыллардааҕы халабырдаах приватизация түмүктэрин хос көрүү буолуоҕа, Россия омук хапытаалыттан тутулугун намтатыаҕа, күрэстэһиини күүһүрдүөҕэ. Металлургияҕа, машиностроениеҕа курдук омук хампаанньаларын ирээттэрэ 75 % куоһарар экономика атын салааларыгар үөскээбит быһыы-майгы тохтотуллуо.
Бу биһиги былааммыт сорҕото эрэ. Ис дьиҥэр, урусхалламмыт дойдубутун хайдах чөлгө түһэрэри үчүгэйдик толкуйдуох тустаахпыт. Саҥа индустриализацияны ыытыахтаахпыт, дойду оборонатын бөҕөргөтүөхтээхпит, о.д.а. Оннук дьаһамматахпытына, сүрүн сыалбытын ситиһэр кыахпыт суох.
- ССРС-ка төннүөхтээхпит дуо?
— Ол кыаллыбат да, ирдэммэт да. Ол эрээри ССРС-ка баар үтүө уопуту ылыахтаахпыт – доруобуйа харыстабылын, үөрэх, пенсия тиһигин о.д.а. тэрийиини.
Ханна барытыгар сымыйалааһын, хараҕы баайыы, кураанаҕы куустарыы кыайа тутта — биһиги билигин итинник олоробут. Үчүгэйдик толкуйдаан көрдөхпүтүнэ, бэйэбит олохпутун биһиги бэйэбит эрэ уларытыахпытын сөп. Улугурбут санааны, сэлээнниир баҕаны, кутталбытын киэр илгэн, сорунуулаахтык киирсиэхтээхпит. Эппиэтинэһи бэйэҕэ ыларга уолдьаста, дойдубутугар ханнык да лимит хаалбата.
- Итинэн тугу этиэххин баҕараҕын?
- Быһыыны-майгыны илиибитигэр ылбатахпытына, дойдубутугар ыһыллар куттал суоһуур. Идеологическай эбэтэр экономическай ыһыллыы буолбатах – сиринэн-уотунан араарыы, бытарыйыы күүтэр. Украина маннык алдьархайга киириэ диэн ким эмит сэрэйбитэ дуо? Украинецтар бэйэлэрэ да тиһэҕэр тиийэ маннык буолуо диэн итэҕэйбэтэхтэрэ. Биһиги партиябыт итиннэ үлэлиир, мин тус бэйэм эмиэ, Донбасска, Луганскайга көмөлөһөбүт – онно дьон баччааҥҥа диэри билигин буола турарга итэҕэйбэт, оннук киһи үөйбэтэх-ахтыбатах алдьархайа буола турар.
Россияны эмиэ итинник сценарий күүтэр – уопсастыба бэйэтэ иһиттэн кэхтэн, таҥнастан эрэр. Оннооҕор Шойгу аҕыйах хонуктааҕыта ону билиннэ. Экономикабыт стагнация түһүмэҕэр киирбитэ ыраатта. Туохха эрэнэбит?
ССРС эрдэҕинэ мунньуллубуту-тутуллубуту барытын айбардаан, ыһан-тоҕон бүтэрдибит, туох да ордубата. Ол иһин хас биирдиибит эппиэтинэһин өйдүү илигинэ, дойдубут тиллэр кыаҕа суох.
- Тугу гынабыт?
- Сыта-тура толкуйдааҥ. Дьон олоҕун тупсарарга туһаайыллыбыт дьаһаллары ким ылар кыахтааҕын болҕойоҥҥут көрүҥ.
- РФКП туһунан этэҕин дуо?
- Кинилэр эрэ буолбатах – судаарыстыба хаҥас күүстэрэ бары. Ол РФКП эрэ буолбатах. Кинилэр норуот туһугар элбэҕи аһаҕастык кэпсииллэр, этэллэр-тыыналлар, үгүһү үлэлииллэр. Халыҥ харчыны ылар туһугар буолбатах, маннык олоҕу көрөн олорор кыахтара суох. Хаҥас хамсааһын күүһүрэр, кэккэтэ кэҥээн иһэр, биһиги эрэлбит – кинилэр.
Былаас нэһилиэнньэҕэ РФКП “ньыгыллары” кытта кыттыспыт, куомуннаспыт, атыыламмыт, о.д.а. баһааҕардыылаах санааны соҥнуу сатыыр.
Онуоха куоластааһын түмүктэрин ылан көрүөххэ, дьокутаат биир тутаах үлэтэ — куоластааһын.
РФКП дойду Конституциятыгар уларытыылары киллэрэргэ куоластааһыҥҥа — утарбыта; Уһук Хоту дойдуга төлөбүрдээх суоллар тустарынан сокуону — утарбыта; пенсияҕа тахсар сааһы улаатыннарыыны – утарбыта! Ити курдук бара турар. Бары тыын суолталаах боппруостарынан РФКП хайдах куоластаабытын көрүҥ. Норуот интэриэһин тылынан эрэ буобакка, дьыаланан утумнаахтык көмүскүүр соҕотох партия — РФКП.
Туох да диэбиттэрин иһин, РФКП дьон-норуот интэриэһин көмүскүүр кыахтаах соҕотох политическай күүс буолар. Биһиги ону тылынан эрэ буолбакка, дьыаланан итэҕэттибит.
- Ийэ дойду туһугар хорсун быһыыны оҥорор дьон билигин аны суох диэн санаабаккыт дуо? Урукку дойдубут үрэллибитэ, бэтэрээннэрбит хаалбатылар.
- Бэтэрээннэр – бу биһиги дууһабыт ыарыыта. Бэтэрээннэр, сэрии оҕолорун балаһыанньалара уопсастыбаны улаханнык долгуппат буолла. РФКП кинилэр бырааптарын көмүскээн кэллэ уонна салгыы көмүскүөҕэ. “Биир ньыгыл Россия” сатамньыта суох бырайыактарга миллиарды көрөр, оттон бэтэрээннэрбитигэр тоорохойу уунар эбэтэр олох да тугу да биэрбэт.
Биһиги бэтэрээннэрбитин тиһэҕэр тиийэ көмүскүөхпүт, оннук буолуохтаах даҕаны.
Биһигини аҕа көлүөнэ эрэ өйүүр буолбатах, хаҥас күүстэри үгүс ахсааннаах гражданнар өйүүллэр. Биһиги кэккэбит бөҕөргүүр, үгүс ыччат хаҥас патриотическай күүстэри сэҥээрэр.
Ыраата барбакка, холобур, биһиги судаарыстыбабыт бастыҥ салайааччытын быһыытынан Сталин үтүө аата киэҥник ытыктанар буолла. Ыйытыктар көрдөрөллөрүнэн, Россия олохтоохторо Сталины дойду бастыҥ салайааччытынан ааҕаллар. Биһиги дойдубутугар барытыгар Генералиссимуска анаммыт пааматынньыктар дэлэччи туруохтаахтар диэччилэр элбээн иһэллэр.
Бүгүн дьон киниэхэ ытыктабылын биллэрэр. Ордук былаас тула тоҕуоруспут уоруйахтар, түөкүттэр норуот баайын апчарыйалларын, айбардыылларын көрө-көрө.
Биһиги бэйэбит эрэ ону тохтотор кыахтаахпыт! Биһиги дьиэ кэргэммитин, оҕолорбутун бэйэбит эрэ көмүскүөхпүт. Онно сорунуулаахтык турунуох тустаахпыт!
Барыгытын балаҕан ыйын 19 күнүгэр РФ Судаарыстыбаннай дууматын быыбарыгар кэлэн куоласкытын РФКП туһатыгар биэрэргитигэр ыҥырабын. Биһиэхэ күүстэринэн өттөйөллөр, туруорар кандидаттарбытын быыбартан туораталлар – былаас биһигиттэн толлор.
Ол аата биһиги бэйэбит былаас буолабыт! Кырдьык уонна күүс биһиги диэки! Оттон эһиги ким диэки буолаҕыт?
Анна ИВАНОВА