Adult Search

Якутский республиканский комитет

Коммунистической партии Российской Федерации

Адрес: Республика Саха (Якутия),
г. Якутск, ул. Октябрьская, дом 3
Телефон: +7 (411) 23-66-151
Электропочта: mgm_2004@mail.ru

Главные

события

классовой

борьбы

Красный Первомай в Якутии: «Хватит терпеть!»
Будем достойными наследниками Победы!

Украинские беженцы в Якутии - федералам: Нас обманули…

5 сентября, 11:45
ИА SakhaLife
ИА REGNUM опубликовал статью «Ни денег, ни работы, ни паспортов: как беженцы с Украины выживают в холодном плену Якутии».

Около двухсот вынужденных переселенцев с Украины были дезинформированы и оказались в тяжелом положении в Якутии: без документов, практически без денег, без работы и четких перспектив в преддверии суровой зимы. Об этом сообщается в отчете члена Совета при президенте РФ по развитию гражданского общества и правам человека Яны ЛАНТРАТОВОЙ. 1 сентября она посетила пункт временного размещения (ПВР) вынужденных переселенцев с Украины, расположенный в якутском селе Хатассы недалеко от Якутска. Отчет опубликован 4 сентября на сайте Совета.

По состоянию на 1 сентября в Республику Саха (Якутия) в организованном порядке прибыло 185 переселенцев: 17 размещены в доме престарелых в Якутске, остальные — в ПВР. Среди переселенцев 74 несовершеннолетних: в том числе, 31 ребенок школьного возраста, 20 — до трех лет. Некоторые переселенцы нуждаются в особом внимании — так, у одной из женщин шесть детей, младшему ребенку 5 месяцев, старшему — 10 лет. Ее муж находится на территории Донецкой народной республики и служит в ополчении.

Все эти переселенцы были доставлены из Крыма чартерным рейсом. Как говорится в отчете, по рассказам беженцев перед вылетом самолета сотрудники ФМС забрали у них паспорта Украины. «Информация о том, что переселение будет организовано именно в Якутию, была предоставлена за 2 часа до вылета», — сообщает Яна Лантратова.

Перед отправкой сотрудники ФМС предоставили переселенцам ложную информацию о том, что Республика Саха входит в число регионов, где реализуется программа поддержки добровольного переселения соотечественников, проживающих за рубежом. Программа предусматривает ряд льгот, в том числе, обеспечение временным жильем до полугода, «подъемные» в размере 240 тыс. рублей, возможность для устройства детей в детские сады и так далее. Однако после прибытия в Якутию выяснилось, что действие программы на Якутию не распространяется.

Переселенцам также говорили, что существует возможность устроиться на работу с зарплатой в 120-140 тыс. рублей. Однако не указывалось, что такой уровень зарплат достижим для людей с высшим образованием и эксклюзивным опытом работы. Большинство переселенцев имеют среднее специальное или среднее образование, максимальный возможный уровень зарплаты для них — 20-30 тыс. рублей. Как работающие иностранцы они должны отчислять 33% налог в первые полгода. Аренда квартиры стоит 25-30 тыс. рублей.

Переселенцы-медики для того, чтобы начать работу, должны получать так называемое подтверждение диплома. Процедура занимает 2-4 месяца, работать в это время нельзя, жить переселенцу будет негде. В Якутии существует большая проблема с детскими садами и яслями, поэтому никто из детей переселенцев не может быть устроен в дошкольные учреждения. В частные детсады переселенцы не могут устроить детей из-за нехватки средств.

После размещения в ПВР паспорта переселенцам так и не вернули, возможно, документы находятся в ФМС, говорится в отчете. Люди не могут открыть банковские карты, которые позволили бы их родственникам и знакомым переводить им деньги. Украинские банковские карты на территории России не действуют. Фактически, ни у кого из переселенцев нет наличных денег. Многие переселенцы хотели бы переехать в регион, где действуют программы поддержки соотечественников. Однако им было объявлено, что они уже использовали право на бесплатный перелет. Перелет дорогой, денег у переселенцев нет. Необходимой информации от сотрудников ФМС переселенцы не получают. В ближайшее время начнутся морозы, температура в Якутске и Хатассах может опускаться до 60 градусов мороза, поэтому руководство республики решило не выселять из ПВР до 15 мая тех, кто не найдет жилье. С момента прибытия беженцев некоммерческие организации Якутска, а также рядовые граждане оказывают переселенцам гуманитарную помощь. Сейчас власти Якутии принимают решение о предоставлении каждому переселенцу единовременной выплаты, но конкретная сумма пока не обозначена. По плану, в ближайшее время в Республику Якутия переедет еще около 400 переселенцев, еще 1043 человек ожидается в среднесрочной перспективе. «В целом, ситуация с переселенцами в Якутии характеризуется с одной стороны, активной и конструктивной позицией властей и ведомств региона, искренним и теплым отношением сотрудников учреждения, а с другой стороны — тяжелым эмоциональным грузом, начальной дезинформацией, и непониманием региональных властей как вести себя с учетом всех проблем, которые можно решить исключительно на федеральном уровне», — говорится в отчете. Также 4 сентября на сайте правительства Якутии опубликовано интервью с вице-премьером Александром ВЛАСОВЫМ, который подтвердил, что переселенцы были дезинформированы. Им сказали, в частности, «что Якутия якобы входит в число субъектов, где действует федеральная программа по приему соотечественников из зарубежья, с выплатой по 240 тыс. рублей подъемных. Это не так, наша республика в тот перечень не включена, напротив, у нас действует закон, помогающий желающим выехать с территории Крайнего Севера», — говорит вице-премьер республики. «К сожалению, — продолжает Власов, — переселенцев не подготовили как следует к нашим реалиям. Мы надеялись, что по договоренности с федеральным центром приедут квалифицированные специалисты, но этого не произошло. Учитывая наши природно-климатические условия, неправильно было набирать такое количество детей. Хотя в любом случае в школу пойдут все. Сложно сказать, как неподготовленные люди воспримут суровую северную зиму». По данным правительства региона, недавно в Якутск прибыл самолет, доставивший 191 беженца, а постановлением правительства РФ определено, что до конца года с Украины организованно прибудут в Якутию 1035 человек. По последней информации МЧС, они приедут уже в сентябре. Всего переселенцев, по словам Власова, в республике сейчас более 750 человек, большинство добрались самостоятельно, преимущественно в Нерюнгри. «В ближайшие дни ждем по разнарядке еще 200 человек из Симферополя», — говорит он. Из федерального бюджета на содержание, транспортировку, питание каждого беженца выделяется по 800 рублей в сутки. Были подготовлены ПВР: на эти цели по линии Минобразования на ремонт школы в Хатассах направлено 5,2 млн рублей и на оборудование пункта в Нерюнгри — 2,4 млн рублей по линии департамента занятости. Как ранее сообщало ИА REGNUM, 2 сентября правительство утвердило распределение межбюджетных трансфертов регионам для оказания адресной помощи гражданам Украины, имеющим статус беженца или получившим временное убежище на территории РФ и проживающим в жилых помещениях россиян, по состоянию на 31 июля 2014 года. Согласно документу, из общего объема средств в 99,6 млн рублей Якутия получит 453 тыс. рублей. Кроме того, согласно аналогичному постановлению от 22 июля, ФМС России были выделены бюджетные ассигнования из федерального бюджета в размере 360 млн рублей. Перечисление трансфертов осуществляется в соответствии с заявкой региона. Адресная финансовая помощь лицам, имеющим статус беженца или получившим временное убежище, предоставляется в размере 100 рублей в сутки на каждого человека. http://www.regnum.ru/news/polit/1844185.html Фото Алексея ТОЛСТЯКОВА, YakutiaMedia

Как встретим 70-летие Победы?

Об этом спрашивали Губарева верхневилюйчане

Продолжаются встречи кандидата на должность главы Республики Саха (Якутия) Виктора Губарева с населением. Так, на днях он посетил вилюйскую группу районов.

Как сообщил первый секретарь Верхневилюйского райкома КПРФ Георгий Степанов, лидер коммунистов Якутии прибыл к ним в с. Оросу из Вилюйска. Кандидата на высшую должность республики встречали в якутском балагане, построенном силами местных коммунистов и ветеранов тыла и труда. Состоялся деловой и конструктивный, но вместе с тем теплый и задушевный разговор.

Собравшиеся, внимательно выслушав выступление Виктора Губарева о программе его действий и о нынешней политической ситуации в мире, стране и республике, рассказали ему о своих проблемах и нуждах, расспросили интересующие их вопросы. В первую очередь аудитория поинтересовалась судьбой законопроекта о «детях войны», инициированного коммунистами Якутии, предполагающего установление дополнительных льгот тем, родился в суровые годы, а значит, познали все тяготы и лишения в далеком тылу. Спрашивали люди и о предстоящем в 2015 году празднования Дня Великой Победы: какие мероприятия пройдут и что ждать от них пожилому поколению, познавшему ужасы войны. Первый секретарь Якутского рескома КПРФ и вице-спикер парламента Виктор Губарев обстоятельно разъяснил слушателям, что и как будет сделано в республике, чтобы ветераны войны и тыла чувствовали на себе настоящую заботу государства и общества.

Разумеется, селяне подняли проблему сдачи излишков молока, мол, слишком низки закупочные цены на него, а между тем кругом все дорожает, в том числе цены на горюче-смазочные материалы. Кроме того, собравшиеся заострили внимание гостя на вопросах строительства жилья и газификацию  сельской местности. Виктор Николаевич еще раз подчеркнул, что его приоритетом всегда были и остаются интересы отечественного сельхозтоваропроизводителя, потому он намерен усилить социальную поддержку селян через льготные кредиты и субсидии, разумеется, отдача должна быть взаимной.

Пришедшие на встречу выразили поддержку своему кандидату на должность главы Якутии, пожелали ему успехов в нелегком труде. В тот же день Виктор Губарев выехал в Нюрбинский улус.

Виктор НИКИФОРОВ

Үтүөнү харыстаатахпытына — кэскиллээҕи оҥоруохпут!

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханыгар кандидат

Губарев Виктор Николаевич быыбар иннинээҕи программата

Күндү биир дойдулаахтарым — өрөспүүбүлүкэ гражданнара!

2014 сыл балаҕан ыйын 14 күнүгэрСаха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын быыбара болдьоҕун иннинэ ыытыллыа. Быыбар күн хас биирдии гражданин уопсастыба олоҕор элбэҕи уларытыан сөп.

Саха сирэ — Россия саамай бөдөҥ региона. Манна айылҕа сүҥкэн улахан баайа кистэнэн сытар. Онуоха өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун 80 % кэриҥэ промышленнай, туһаҕа таһаарыы атын көрүҥэр ылларбакка,тыытыллыбакка турар. Дьэ, билигин онуоха куттал суоһаата, өрөспүүбүлүкэ экономикатын сырьевой хайысхата утумнаахтык салҕанан барар, өссө күүһүрэр чинчилээх. Экономикабыт сир баайын хостооһуҥҥа хайысхаланар, промышленнай оҥорон таһаарыы 70,4 %онуоха тирэҕирэр, 43% —  алмааһы хостооһуҥҥа. Өрөспүүбүлүкэ экономиката биир эрэ салааттан тутулуктанар, тыа хаһаайыстыбатын, төрүт олохтоох норуоттар  үгэс буолбут дьарыктарын өрө көтөҕүү, промышленность атын салааларын сайыннарыыкыаллыбат.

Дойдубүтэһик сүүрбэ сыл устатыгар капитализм суолугар уонна либеральнай ырыынак экономикатыгар көһүөҕүттэн өрөспүүбүлүкэҕэ уустук быһыы-майгы оннунан хаалар. Дойду, өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическай политиката кэнники кэккэ сыл үп-харчы, экономическай кризистан тахсар суолу тобулууга туһаайылларэрээри, арҕаа дойдуларга капиталы күрэтии, судаарыстыба баайын айбардааһын салҕанар, хотугу регионнары өйөөһүн мөлтүүр. Бу уустук кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ коммунистара дойду уонна өрөспүүбүлүкэ сайдыытын бары хайысхаларыгар көхтөөхтүк үлэлээн кэллилэр уонна салгыы үлэлииргэ бэлэмнэр. Биһиэхэ онуоха сөптөөх анал үөрэхтээх специалистар, уопуттаах салайааччылар, туруу үлэһиттэр бааллар.

Биһиги кыһалҕаларбытын көрдөрөр сытыы холобурдары аҕалабыт:

Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин 20 % кэриҥэ олох алын кээмэйиттэн намыһах дохуоттаах. Бу ордук хотугу уонна арктическай улуустарга, тыа сиригэр бэлиэтэнэр. Онно үлэтэ суох буолуу кыһалҕата сытыытык турар. Саамай намыһах хамнас тыа хаһаайыстыбатын салаатын үлэһиттэригэр төлөнөр. Олохтоох рабочайдары, оннооҕор анал үөрэхтээх специалистары үлэҕэ тардыбакка, миграннары кыра хамнаска туһаныы киэҥник тарҕанна. Сүөһүнү көрөн, табаны, сылгыны үөрдээн иитэн олорбут олохтоох дьон ыар балаһыанньаҕа ыктардылар.

Саха сирин колхозтарыгар уонна совхозтарыгар 64,3 тыһ. киһи үлэлээбит буоллаҕына, билигин тыа сиригэр 3,3 эрэ тыһ. киһи үлэнэн хааччылынна. Ол аата тыа сирин үлэлиир кыахтаах нэһилиэнньэтин 40-70 % үлэтэ суох олорор.

Үрдүк технологиялаах, сүҥкэн сайдыылаах XXI үйэҕэ өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун 90 % төгүрүк сыл үлэлиир айан суола суох, 64 % энергиянан кииннээн хааччыйыы зонатыгар киирбэт.

Биһиги эрэ өрөспүүбүлүкэбитигэр хаарбах уонна саахалланар туруктаах олорор дьиэ ирээтэ саамай улахан — 15 %. Уопсай үөрэх 624 тэрилтэтин 67 % — мас тутуулаах хаарбах дьиэ-уот. Тыа сирин нэһилиэнньэлээх пууннарын баһыйар аҥардарыгар гааһынан, уунан хааччыйыы суох, ол түмүгэр тыа сиригэр толору хааччыллыылаах дьиэни-уоту тутуу, тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорооччуларыгар үлэ усулуобуйатын тупсарыы туһунан кэпсэтии ыытыллыбат.

Оскуола иннинээҕи үөрэҕинэн оҕолору хабыы быстар намыһах. 20 тыһ. тахса оҕо оскуола иннинээҕи үөрэх тэрилтэтигэр уочаракка турар.

Сэллиги, искэн ыарыытын, сүрэх-тымыр ыарыыларын киллэрэн туран, социальнай хабааннаах ыарыынан ыалдьыы элбии турар.

Ыччат политикатын торумнааһыҥҥа, социальнай-экономическай үлэҕэ-хамнаска, судаарыстыбаны салайыыга ыччат көҕөсуохтук кыттар. Сылын ахсын ДьТХСА 300 устудьуон бүтэрэр буоллаҕына, ылбыт идэтинэн тыа сиригэр үлэлии барааччыта ахсааннаах.

Физическэй култуура уонна спорт эйгэтигэр — материальнай-техническэй өттүнэн хааччыллыы быстар мөлтөх, тыа нэһилиэктэригэр спортивнай-маассабай үлэни тэрийии уота-күөһэ суох барар.

Тыл политикатын ылар буоллахха, Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар тылларын туттуу эйгэтэ кыарааниһэр, судаарыстыбаннай тыллар — саха уонна нуучча тыллара чопчу көмүскэли уонна өйөбүлү эрэйэллэр.

Норуот социальнай кыһалҕатын быһаарыыга үп-харчы ордук тиийбэт. Социальнай-экономическай программалары олоххо киллэриини хонтуруоллааһыҥҥа Ил Түмэн оруолун үрдэтии, программалары бигэргэтии боломуочуйатын парламеҥҥа сүктэрэр туһунан этиилэри өйүүр уолдьаспытын бүгүҥҥү олохпут көрдөрөр.

Ытыктабыллаах гражданнар, күндү биир дойдулаахтарбыт! Төрөөбүт өрөспүүбүлүкэбит чэлгийэ сайдарын туһугар күүспүтүн түмүөххэ. Гражданскай сомоҕобутун, политическай биир санааланыыбытын быыбарга көхтөөхтүк кыттан уонна сөптөөхтүк куоластаан көрдөрүөххэ!

Кандидат быыбар иннинээҕи программатын тумус суолталаах хайысхалара

Өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннай-политическай, социальнай-экономическай, култуурунай-сырдатар дьиҥ балаһыанньатыгар уонна коммунистическай партия үгэс буолбут принциптэригэр олоҕуран, бэйэм программам тумус суолталаах хайысхаларынан манныгы ыйабын:

1.Былааһы уонна баайы-дуолу — норуокка.

2.Тыа сирин чөлүгэр түһэриэхпит — норуоту быыһыахпыт.

3.Наука уонна наука аныгы ситиһиилэрэ — Саха сирин экономическай күүстэрин сайыннарыы тирэҕэ.

4.Саха сирин экологическай өттүнэн ыраас туругун оннунан хаалларыы.

5.Уопсастыбабыт сиэрин-майгытын, духуобунай сыаннастарын бөҕөргөтүү.

Кандидат быыбар иннинээҕи программатын ис хоһооно

Быыбар иннинээҕи программабыт тумус суолталаах хайысхаларын киэҥ билиигэ таһааран туран, Өрөспүүбүлүкэ Баһылыгын үлэтэ-хамнаһа эйгэни барытын хабарын уонна киэҥ далааһыннааҕын бэлиэтиибит. Үөһэ ыйбыт тумус суолталаах хайысхаларбытыгар ордук дьоһун суолталаах өрүттэри уонна түгэннэри бэлиэтиири наадалааҕынан ааҕабыт.

  1. 1. Былааһы уонна баайы-дуолу — норуокка

Арҕаа бааннарга харайыллыбыт валюта саппааһын дойдуга төннөрүү политикатын өйүүргэ. Капиталы күрэтиини тохтоторго. Топ-менеджердэр ууруммут үптэрин дойдуга төннөрүөххэ. Офшор зоналарын сабыахха. Ити үбү-харчыны барытын инвестиция быһыытынан кредити биэриигэ туттуохха. Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин 40 млрд. солкуобайтан тахса кээмэйдээх уурунуутун инвестицияҕа туттуохха.

Нефть-газ, алмаас, тимир рудатын, чох промышленноһын, электроэнергетика, тимир суол уонна өрүс транспорын бөдөҥ предприятиеларын норуот бас билиитигэр төннөрүүнү туруорсуохха.

Саха сирин сайдыытын үбүлээһин бигэ источнигын быһыытынан Россия Федерациятын Конституциятыгар (9 уонна 72 ыст.) сөп түбэһиннэрэн хостонуллубут сир баайын үллэстии уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар үлэтин-хамнаһын ыытар хас биирдии компания бородууксуйатын сыанатын 25 % итэҕэһэ суох ирээтинөрөспүүбүлүкэ бюджетын туһатыгар биэрии туһунан боппуруоһу киин салалта иннигэр туруоруу.

НДПИ —сиртэн хостонор туһалаах баайга нолуогу (10-15%)субъектарга төннөрүөххэ. Бүгүн НДПИ 100% федеральнай бюджеккэ киирэр.

Предприятиелар уонна тэрилтэлэр сүрүн производственнай фондаларын активнай чааһыгар ааҕыллар баай-дуол нолуогун уонна сир нолуогун ааҕан ылыыны тохтотуохха.

Судаарыстыбаннай уонна муниципальнай  баайы-дуолу атыылааһынтан ылыллар үбү-харчыны өрөспүүбүлүкэ бюджетын тиһигэр булгуччу киллэриини олохтуохха.

Предприятие барыстаахтык үлэлиирин үрдэтэр инниттэн өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар салаалар уратыларын учуоттаан, НДС (эбиллибит сыанаҕа нолуок) кээмэйин кыччатыахха.

Физическэй сирэйдэр дохуоттарыгар прогрессивнай нолуогу олохтооһуну өйүөххэ, оччотугар олохтоммут муҥутуур дохуот кээмэйигэр тэҥ дохуоттаах дьон нолуогу төлөөһүнтэн босхолонуохтара, оттон дохуоту куоһарар дохуоту ылбыт дьонтон дохуоту куоһарар кээмэйтэн 50 % ыстаапканан нолуогу ааҕан ыларга.

“Көмүс парашюттары”боборго, чиновниктар уонна госкорпорациялар топ-менеджердэрин үллүбүт хамнастарын сарбыйарга.

Оборудованиены чөлгө толору түһэрэр уонна ол үбү атын сыалга туттууну бохсор сыаллаах амортизацияны ааҕыы бэрээдэгин сүрүннүүргэ.

3 (үс) сыл болдьохтоон судаарыстыба баайын приватизациялааһыны уонна предприятиелары моҥкуруукка ыытыыны тохтотон мораторийы биллэрэргэ.

Инновацияҕа үбү мунньар сыалтан, предприятиелар тэрийбит инвестиционнай фондаларыгар барыстан үбүбулгуччу көрөллөрүн олохтуурга.

Приватизация хампаанньатын саҕана сокуоннайа суох бас билиигэ бэриллибит норуот үөрэҕириитин дьиэтин-уотун судаарыстыбаннай уонна муниципальнай  бас билиигэ төннөрөргө.

Сири бас билии боппуруоһун быһаарарга. Бүгүн тыа хаһаайыстыбатын ходуһалара өлүүлэһэн бас билиигэ бааллар, ол аата хаһаайына суохтар. Сири атыылааһыны-атыылаһыыны тохтотуу сири бас билии бары боппуруоһун быһаарыа.

Өрөспүүбүлүкэ национальнай статуһун чөлгө түһэрии (РФ Конституциятын 5 ыст. “Өрөспүүбүлүкэ (судаарыстыба) диэн тыллар оннуларыгар “Автономнай өрөспүүбүлүкэ” диэн суруйарга).

Сир туһунан, ойуур туһунан уонна уу ресурсатын туһунан Федеральнай кодексалары РФ Конституциятын 72 ыст. сөп түбэһиннэриини туруорсуохпут.

Массыына суолун, ол иһигэр кыһыҥҥы суолу тутар уонна көрөр-харайар предприятиелары судаарыстыба бас билиитигэр көһөрөн хааһына предприятиеларынтэрийэри ситиһиэхпит.

Транспорт биир кэлим комплексын тэрийэн, өрүс флота эҥкилэ суох үлэлиирин хааччыйыахпыт, өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата уу суолунан таһаҕаһы тиэйиини сүрүннээччи буолуоҕа. Өрөспүүбүлүкэ өрүһүнэн уонна муоранан устар ааллары атыылаһыа.

Социальнай олорор дьиэни тутууга сир учаастагын босхо биэриэхпит. Муниципальнай  фондаҕа кыбартыыраны босхо биэрии нуорматын 8 % куоһарбат кээмэйинэн олохтуохпут.

ИСКХ сылааһынан хааччыйар уонна турбатын хаһаайыстыбатын нуормаҕа эппиэтиир гына чөлгө түһэрии программатын ырытан оҥорорго, ону көрүү-истии бюджет уонна гражданнар олорор дьиэ-коммунальнай төлөбүрдэрин суотугар барыа.

Социальнай дьиэни-уоту тутуу судаарыстыба соругунан буолуо. Олорор дьиэни-уоту тутууну уонна атыылааһыны судаарыстыбаттан сүрүннээн туран,дьиэ сыанатын кыччатары ситиһиэхпит.

Олорор дьиэни тутууга үс эрэ өрүт кыттыахтаах: олорор дьиэҕэ наадыйар гражданин, судаарыстыбакредити биэрэр баана уонна судаарыстыба олохтообут нормативтарынан үлэлиир тутуу тэрилтэтэ.

Ирбэт тоҥ усулуобуйатыгар хоту сиргэ тутууну ыытыы уратытын учуоттаан, бу эйгэни көдьүүстээх оҥоруу саҥа көрүҥнэрин тобулуохпут. Тутуу матырыйаалларын оҥорон таһаарыы салгыы сайдыа.

Бөдөҥ саппаастаах баайдаах сирдэри бытарытан нолуоктан куотунар “Сургутнефтегаз” ААУо, “Газпром” ААУо киллэрэн туран, сир баайын туһанааччылар барылара неби хостооһун нолуогун толору кээмэйинэн төлүүллэрин модьуйуохпут.

Экологическай уонна куттал суох буолуутун ирдэбиллэрин тутуһан, неби переработкалыыр салааны тэрийэргэ, дьоҕус НПЗ (неби переработкалыыр собуоту) оҥорон таһаарарга уолдьаста. Оччотугар нефтэн бэйэбит оҥорон  таһаарбыт оттук-оҕунуох матырыйаалбытынан уонна айылҕа гааһынан нэһилиэнньэ наадатыгар удамыр сыанаҕа массыынабытын, техникабатын үлэлэтиэхпит.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар хостонор көмүһү, үрүҥ көмүһү, хорҕолдьуну ыраастыырга анаан аффинажнай собуоту тутар сыалтан “Саха Өрөспүүбүлүкэтин күндү металларга уонна күндү таастарга кэмитиэтэ” СУП базатыгар судаарыстыбаннай консорциуму тэрийиэхпит. Алмааһы кырыылыыр уонна ювелирнай собуоттар базаларыгар күндү металлары уонна таастары атыылыыр биржаны арыйыахха, Саха сиригэр таможня анал постаффинажнай собуотун тэрийиэххэ сөп.

Саха сирин ойуурун уонна ойуур маһын таҥастыыр промышленноһын, ювелирнай уонна кырыылыыр производствотын чөлгө түһэрии уонна сайыннарыы эрэйиллэр.

Хорҕолдьуну хостооһуну уонна таҥастааһыны, “Күчүс” уонна “Нежданинка” көмүс баайдаах сири туһаҕа таһаарыы үлэтин сөргүтүөххэ.

Олорор дьиэ-коммунальнай хаһаайыстыба эйгэтин ураты хонтуруолга ылыахха.

Судаарыстыбаннай, регионнааҕы, муниципальнай, олохтоох былаас уорганнарын, ону тэҥэ юридическай сирэйдэр үлэлэрин бэрэбиэркэлээһиҥҥэ быһаарыллыбыт сокуону кэһиилэри туоратыыга уталытыллыбат дьаһаллары ылыахпыт. Олорор дьиэ-коммунальнай өҥөлөр эйгэлэригэр быраабы уонна эбээһинэһи толорууну кэһиини туоратыыга прокуратура, силиэстийэ уорганнарыгар, атын боломуочуйалаах уорганнарга административнай, гражданскай, холуобунай дьыалалары тэрийэри туруорсуохпут.

Олохтоох бэйэни салайыныы муниципальнай  уонна бөһүөлэктээҕи уорганнара олорор дьиэ-коммунальнай эйгэҕэ үлэлэригэр уонна бу боппуруостарга аналлаах муниципальнай  аакталарыгар ураты боҕомто ууруллуо.

ОДьКХ эйгэтигэр салайар хампаанньалар үлэлэрэ болҕомто кииинигэр туруо. Ыарахан сыаналаах элитнэй диэлэртэн ураты элбэх кыбартыыралаах дьиэлэр коммуникацияларын, сарайдарын, падбаалларын уонна подъезтарын өрөмүөнэ судаарыстыба суотугар барыа.

Муниципальнай  уонна өрөспүүбүлүкэ суолларын тутууга уонна өрөмүөнү ыытыыга бюджет үбүн көрүүнү уонна тус сыалга туттууну кытаанах хонтуруолга ылары ситиһиэхпит.

Салгын транспорынан, тимир суолунан, уу суолунан уонна массыына суолунан айан нэһилиэнньэҕэ аналлаах тарыыбын судаарыстыбаттан сүрүннээһини, салгын транспорынан дойду киин регионнарыгар уонна өрөспүүбүлүкэ иһигэр көтүүнү судаарыстыбаттан дотациялыыры ситиһиэхпит.

Үлэ кэлэктииптэрин кытта бииргэ предприятиены соруйан моҥкуруут оҥорууну бохсуохпут уонна онно буруйдаах салайааччылары сокуоҥҥа олоҕуран эппиэккэ тардыыны модьуйуохпут.

Өрөспүүбүлүкэҕэ үлэлии кэлэр миграннары квоталааһын тиһигин көдьүүһүрдүөхпүт. Олохтоохтору үлэҕэ тардар бэрээдэги ырытан оҥоруохпут.

Нолуогу чэпчэтэн уонна коррупцияны утары охсуһууну күүһүрдэн, үлэ ырыынагын сайыннарар, дьоҕус уонна орто урбааны өйүүр дьаһаллары ылыахпыт.

Россия арктическай зонатын бигэтик сайыннарарга энергетика, транспорт, олорор дьиэ-коммунальнай хаһаайыстыба, промышленность, тыа хаһаайыстыбата, үөрэх уонна медицинэ эйгэтигэр үрдүк инновационнай технологиялар салгын курдук наадалар. Ол инниттэн Арктиканынаучнай өттүнэн хааччыйыы уонна инновационнай технологиялары киллэрии программата судаарыстыбаннай бюджеттан туспа строканан үбүлэнэр диэн сокуонунан бигэргэтиэх тустаахпыт.

хаһаайыннааһын үгэс буолбут салааларын бородууксуйаларыгар судаарыстыбаннай уонна муниципальнай  сакааһы олохтооһун ырыынак сыһыаннаһыыларын усулуобуйатыгар Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттары судаарыстыбаттан өйөөһүҥҥэ биир көдьүүстээх дьаһалынанбуолар. Судаарыстыба сакааһын тиһигэ судаарыстыба үбүн хаһаайыстыбатын тутаах чааһынан уонна предпринимателлиир үлэ-хамнас олус барыстаах хайысхатынан буолуоҕа. Судаарыстыба эрэллээх контрагент оруолун толоруо.

Дьоҕус уонна орто урбааны, Россия Арктикатааҕы зонатын аҕыйах ахсааннаах норуоттарын аҕа уустарын 10 сыл устатыгарнолуогу төлүүртэн босхолуурга. Дьоҕус уонна орто урбаан, аҕа уустара нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын уонна дьарыктаах буолууну хааччыйалларын быһыытынан нэһилиэнньэлээх пууну үөскэтэр олоҕу хааччыйар тэрилтэ буолалларын болҕомтоҕо ылан, судаарыстыбаннай өйөбүл уонна кинилэр үлэлэрин субсидиялааһындьаһалларын ырытан оҥоруохпут. Балыгы промышленнай бултааһын, олохтоох нэһилиэнньэ аһыырыгар квотаны быһыы боппуруостарын сокуонунан быһаарыахпыт.

Арктика национальнай оройуоннарыгар уонна нэһилиэктэригэр олорор аҕыйах ахсааннаах норуоттар айылҕа баайыгар анал бырааптара ол сиргэ-уокка олорор нэһилиэнньэҕэ барытыгар тарҕанарын сокуонунан бигэргэтиэхпит.

Социальнай эйгэҕэ, оҕолорго, кырдьаҕастарга, дьахталларга кыһамньы судаарыстыба уонна бырабыыталыстыба политическай күүстэрин-кыахтарын туоһутунан буолар. Холобур, федеральнай сокуон тахсарын күүппэккэ “Сэрии оҕолорун туһунан” өрөспүүбүлүкэ сокуонун ылыахха; оҕо посуобуйатын кээмэйин оҕоҕо олох алын кээмэйигэр диэри үрдэтиэххэ, “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр оҕолор балаһыанньаларын туһунан” сокуону ураты хонтуруолга ылыахха; РФ Судаарыстыбаннай Дууматыгар уонна Федерация Сэбиэтигэр дьахталлар 50, эр дьоннор 55 саастарын туоллахтарына пенсияҕа тахсыыларын оннунан хаалларыыны, дьахталлар 30, эр дьоннор 35 сыл үлэ ыстаастаах буоллахтарына, үлэ бэтэрээннэрин социальнай чэпчэтиилэрин уонна мэктиэлэрин туһаналларын туруорсуохха.

Олорор дьиэни,ол иһигэр кыамматтарга аналлаах чэпчэки сыаналаах олорор дьиэни тутууну судаарыстыба далааһынныыра эрэйиллэр, 5 сыл устатыгар гражданнары хаарбах уонна саахалланар туруктаах дьиэлэртэн көһөрүөххэ.

Коммунальнай өҥө төлөбүрүн төлөөбөтөх оҕолоох дьиэ кэргэни, инбэлииттэри, пенсиялаахтары, олох алын кээмэйиттэн намыһах дохуоттаах гражданнары квартираларыттан таһаарар туһунан федеральнай сокуон нуорматын көтүрэри туруорсуохпут.

Коммунальнай төлөбүр дьиэ кэргэн уопсай дохуотун 10 % куоһарбат кээмэйин олохтуохпут.

Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ, тулаайах оҕолорго өйөбүлү хааччыйыахпыт.

Норуот сокуону көҕүлээһинин туһунан, парламентскай силиэстийэлээһин туһунан сокуоннар барылларын ырытан оҥорууга уонна ылыыга үлэлэһиэхпит.

Муниципальнай  тэриллииллэр боломуочуйаларын толору кыаҕынан олоххо киллэрэллэрин инниттэн кинилэри үп-харчы өттүнэн бөҕөргөтүүгэ болҕомтону ууруохпут.

Бары таһымҥа быыбар чиэһинэйдик уонна тэҥ усулуобуйаҕа барарын хааччыйыахпыт.

Быыбар тиһигин демократичнай оҥоруохпут, быыбар хаамыытыгар хапытаал дьайыытын бохсуохпут, куоластааһын түмүгүн уларытан биэрии механизмын суох оҥоруохпут.

Бэрэстэбиитэллээх былаас федеральнай уонна регионнааҕы уорганнарын уонна олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын депутаттарын быыбарын ыытарга пропорциональнай системаны булгуччу туттарга.

Парламеҥҥа кыайбыт күүс принцибигэр олоҕуран, РФ бырабыыталыстыбатын уонна регион бырабыыталыстыбатын састаабын аттарыыны сокуонунан бигэргэтэргэ.

Урукку өттүгэр ылыллыбыт федерация субъектарын сокуоннарын уонна “Парламент хонтуруолун туһунан” федеральнай сокуону хос көрөргө — бырабыыталыстыба састаабын бигэргэтэр, отчуотун көрөр уонна бырабыыталыстыбаҕа да, биирдиилээн министрдэргэ да итэҕэйбэт буолууну биллэрэр быраабы Ил Түмэҥҥэ төннөрөргө.

Судаарыстыбаны салайыы көдьүүһүн үрдэтии, ол иһигэр чунуобунньуктар ахсааннарын сарбыйыы, судаарыстыбаннай аппарааты хонтуруоллуурга норуот араас көрүҥнээх тэриниилэрин  өйөөһүн.

Быыбардааччылар накаастарын уонна быыбар иннинээҕи программаны толоруу хонтуруолун тэрийии, быыбардааччылар депутаттарын төттөрү ыҥырар кыахтаналларын туруорсуу.

Гражданнар, партиялар уонна уопсастыбаннай холбоһуктар миитиннэри, мунньахтары, сэлэлээн хаамыыны тэрийэр Конституциянан мэктиэлэммит бырааптарын чөлгө түһэрии.

Быыбары ыытыга административнай кыахтары туһаныыны, гражданнарга атын санааны соҥнооһуну суох оҥоруохпут. Куолаһы ааҕыы түмүктэрин уларытан биэриини таһаарыахпыт суоҕа.

Партиялар СМИ-гэ тахсарга уонна үлэлэрин сырдатарга тэҥ быраптаныыларын олохтуохпут.

ХНТ коррупцияны утары 20-с Конвенциятын ыстатыйатын ратификациялыыры туруорсуохпут уонна “ХНТ коррупцияны утары Конвенциятын ратификациялааһын туһунан” ФС уларытыылары уонна эбиилэри киллэрэр туһунан” ФС барылын өйүөхпүт.

Өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэ бары сокуоннара толору кыахтарынан үлэлииллэрин ситиһиэхпит, киһи уонна уопсастыба олоҕун бары эйгэтигэр сокуону кэһиини кытаанахтык бохсуохпут.

2. Тыа сирин чөлгө түһэриэхпит – норуоту быыһыахпыт

Өрөспүүбүлүкэ бюджетын 10 % итэҕэһэ суох кээмэйдээх үбү-харчыны (билигин 7% кыайбат үп) тыа сирин өйөөһүҥҥэ көрүөхпүт.

АПК үбүлээһин схематын уларытыахпыт. Саҥа механизм быһыытынан үбүлээһин (70 % итэҕэһэ суох үп) табаары оҥорон таһаарааччыга быһаччы бэриллиэ.

Тыа сирин кыһалҕаларын быһаарыыга бюджет үбүн сэргэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар үлэлиир сир баайын туһанааччылар үптэрэ тардыллыа. Бу хайысханы олоххо киллэрэргэ “Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын сирин сайыннарыы фондатын туһунан” өрөспүүбүлүкэ сокуонун уталыппакка ылыахпыт. Фонда үлэтигэр коррупция көстүүлэрин сэрэтэр, ону тэҥэ үп тус сыалга туттуллуутун хааччыйар сыалтан Сэбиэт тэриллиэ. Туһааннаах уопсастыбаннай уорган састаабын 75 % бас билии бары көрүҥэр үлэлиир табаары оҥорон таһаарааччылар ылыахтара.

Тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорон таһаарыыны бөдөҥ табаарынай производство базатыгар сайыннарыахпыт. Соҕотуопка-астааһын- бородууксуйаны батарыы  — быстыбат ситими тэрийиэхпит.

Тыа сиригэр производственнай уонна социальнай инфраструктураны чөлгө түһэриэхпит, бастатан туран — суоллары, астааһын, бородууксуйаны харайыы, ыскылаат өҥөлөрүн сулууспаларын.

Тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорон таһаарааччылар уһун кэмнээх чэпчэки кредиттэргэ тииһиниилэрин хааччыйыахпыт.

Иэһи хос ааҕыыны ыытыы (МТС, тыа хаһаайыстыбатын бөдөҥ предприятиеларын).

Инвестицияны инвентаризациялааһыны ыытыахпыт. Хос үбүлээһин усулуобуйатыгар тыа хаһаайыстыбатын объектарын тутууга иэһи төннөрүүгэ судаарыстыба эбэһээтэлистибэлэрин толоруу.

Табаарынай кредиттэри сотуу.

Өрөспүүбүлүкэ төрүт олохтоох норуоттарын олохторун үгэс буолбут укулаатын, төрүт дьарыктарын федеральнай киинтэн матырыйаалынай уонна үбүнэн көмөлөһүүнү уонна өйөөһүнү көҕүлүүргэ.

Тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорон таһаарааччыларга анаан олохтоох ресурсаларга тирэҕирэр уонна концерогеннара суох сүөһү аһылыгын оҥорон таһаарыыны тэрийии, ол биллэн турар, олохтоох бородууксуйа хаачыстыбатыгар үтүө өттүнэн дьайыа.

Тыа хаһаайыстыбатын соҕотуопкатын тиһигин сайыннарар инниттэн судаарыстыба бэйэтин наадатыгар олохтоох бородууксуйаттан сорҕотун ырыынак сыанатыттан итэҕэһэ суох сыанаҕа атыылаһан ылыахтаах. Промышленнай предприятиелар инвестиционнай программаларын суотугар материальнай-техническэй базаларын тэрийэн, уһун болдьоххо кооператив холбоһуктарыгар тутуллубут объектары түүлэһиигэ биэрэн, тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорон таһаарааччыларга кууһунан уонна бытархай атыылаһыы ситимнэрин тэнитэргэ көмөлөһүөххэ наада.

Ыччат куораттан тыа сиригэр, төрөөбүт алааһыгар төннөр эрэ түбэлтэтигэр, биһиги тыабыт сирэ чэлгийэ сайдыа. Бу кыһалҕаны быһаарыыга тустаах инфраструктура тутуллуо, үлэнэн хааччыйыы, дьарыктаах буолуу тэриллиэ, аныгы технологиянан сэбилэммит производство баар буолуо, өрөспүүбүлүкэ орто көрдөрүүтүттэн намыһаҕа суох хамнас хааччыллыа.

Бырабыыталыстыба урут ылыллыбыт уонна уһун болдьохтоох нуорма-быраап аакталарыгар уларытыылары уонна эбиилэри киллэрэргэ (холобур, “2013-2016 сылларга уонна 2020 сылга диэри кэмҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыа сирин-уотун бигэтик сайыннарыы” Саха Өрөспүүбүлүкэтин кэлим программатын бигэргэтэр туһунан” Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын 2013 сыл муус устар 30 күнүнээҕи 126 № уурааҕар)

Тыа хаһаайыстыбатын бөдөҥ предприятиеларын тэрийии, олор үлэһиттэригэр үчүгэй хамнаһы хааччыйыы, тыа сирин оройуоннарыгар үлэтэ суох буолууну кыччатыы. Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы тутаах усулуобуйата – оҥорон таһаарыы таһымын уонна хаачыстыбатын үрдэтии. Бу сорук оҥорон таһаарыы бөдөҥсүйдэҕинэ эрэ ситиһиллиэ. Ол иһин биһиги бааһынай бөдөҥ (кэлэктиибинэй) хаһаайыстыбаларын, ону тэҥэ дьоҕус  хаһаайыстыбалаах фермердэр түмсүбүт тыа хаһаайыстыбатын производственнай кооперативтарын өйөөһүн дьаһалларын ырытан оҥоруохпут.

Инновационнай уонна энергияны кэмчилиир саҥа технологияны туттан тыа сирин олохтоохторун олорор усулуобуйаларын (гааһы киллэрии, уу, канализация ситимин тардыы, “өйдөөх дьиэ” — smart-home, smart-hause) уонна тыа хаһаайыстыбатын инфраструктуратын тупсаҕай оҥоруу соругун бырабыыталыстыбаҕа сүктэрии.

Тыа сирин олохтоохторун доруобуйаларыгар кыһамньы нэһилиэнньэлээх пууну ыраас уунан хааччыйыыга быһаччы көстөр. Саха сирин нэһилиэнньэтэ айылҕабыт уратытынан сүрүннээн күөл уутун иһэн олорор, оттон ол ууну ыраастыыр үрдүк технологиялаах саҥа установкалары туруорууну ирдиир. Бу кыһалҕаны быһаарыы ордук дьоһун суолталааҕын бэлиэтиибит.

Ырыынакка сыананы сүрүннээһин көмөтүнэн уонна тастан аҕалыллыбыт бородууксуйатааҕар олохтоох бородууксуйаҕа барыстаах усулуобуйаны тэрийэн, олохтоох табаары оҥорон таһаарааччылары өйүүр, олохтоох салаалар кэхтиилэрин сэрэтэр дьаһаллары ыларга.

Айылҕа-климат тыйыс усулуобуйата, икки атахтаах олохсуйбатах киэҥ нэлэмэн сирэ-уота, күрэстэһэр эйгэ суоҕа Арктика зонатыгар ырыынак сыһыана толору олохсуйарыгар кыах биэрбэт, ол иһин олорор дьиэ-коммунальнай хаһаайыстыба, энергетика, авиация, транспорт, суол хаһаайыстыбатын уонна тыа хаһаайыстыбатын салааларыгар уларыта тутууну ыытан, федеральнай хааһына тэрилтэлэригэр кубулутан, хаһаайынныыр субъектарга федеральнай судаарыстыбаннай өйөбүлү оҥоруу дьаһалларын олоххо киллэрдэххэ эрэ, Арктика сирин-уотун көдьүүстээхтик туһаҕа таһаарыы ситиһиллиэ.Онуоха2007 с. Саха сиригэр 24 аэропорт базатыгар “Хоту сир аэропортара” федеральнай хааһына тэрилтэтин тэрийии үтүө холобур буолар. Предприятие дохуотун уонна ороскуотун араастаһыыта федеральнай бюджеттан кыбартаал аайы бэриллэр субсидиянан толуйуллар. Дьэ, онон Арктикаҕа салгын олохтоох уонна регионнааҕы линияларын аэродромнарын ситимин оннунан хаалларыы уонна сайыннарыы көдьүүстээх механизма тобуллан олоххо киллэриллэр.

Олохтоох авиалинияларга авиатариип сыанатын 50 % дотациялааһын боппуруоһун быһаарыах тустаахпыт.

Регион иһигэр салгын транспорынан таһаҕаһы таһыыны хааччыйыыга хос үбүлээһин ороскуотун сабыыга Россия Федерациятын субъектарыгар федеральнай бюджеттан ыытыллар субсидияны биэрии саҥа механизмын ырытан оҥоруохпут (төгүрүк сыл үлэлиир массыына суола уонна тимир суол суох, бөдөҥ аэропортартан 500 тахса км ыраах сытар сирдэргэ).

Хотугу дойдуну социальнай-экономическай өттүнэн сайыннарыы тутаах усулуобуйатын быһыытынан хоту сиргэ таһаҕаһы таһыы көдьүүстээх механизмын торумнааһыҥҥа уонна олоххо киллэриигэ федеральнай салайар уорганнар кытталларын ситиһиэхпит.

“Хотугу сиргэ таһаҕаһы тиэйии туһунан” федеральнай сокуону туруорсуохпут.

Таһаҕаһы таһыы болдьоҕо хааччахтаммыт Уһук Хоту оройуоннарга уонна онно тэҥнэммит сирдэргэ социальнай суолталаах ас-үөл тутаах көрүҥүн, оттугу таһыы сыалыгар юридическай сирэйдэргэ бюджет кредитин биэрии туһунан нуорманы букатыннаахтык олохтооһун чааһыгар РФ Бюджетын кодексатын 93.2 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрэри модьуйуохпут.

“Судаарыстыба наадатыгар тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, сырьетун уонна аһын-үөлүн атыылаһыы уонна аҕалан биэрии туһунан” 1994 сыл ахсынньы 2 күнүнээҕи 53-ФЗ № Федеральнай сокуон 3 ыстатыйатыгар сөп түбэһиннэрэн,Уһук Хоту оройуоннары уонна онно тэҥнэммит сирдэры хааччыйарга  тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, сырьетун уонна аһын-үөлүн федеральнай Фондатын тэрийэри туруорсуохпут.

“Россия Федерациятыгар эргиэн үлэтин судаарыстыбаннай сүрүннээһин төрүтүн туһунан” 2009 сыл ахсынньы 28 күнүнээҕи 381-ФЗ№ федеральнай сокуон 9 ыстатыйатын 7 чааһын уларытарга этии киллэриэхпит (туһаныллар болдьохторо 30 күнү куоһарар ас-үөл табаараылыллыбыт күнүттэн төлөбүрэ 45 халандаарынай күҥҥэ диэри оҥоһуллар).Уһук Хоту оройуоннарга аһы-үөлү атыылаһан илдьиини туһааннаах ирдэбилгэ киллэрбэт нуорманы олохтуохха.

Хоту дьоҥҥо сөп түбэһэр  хамнас тутулун олохтооһун уонна кинилэргэ көрүллэр мэктиэлэр уонна компенсациялар суумаларын үлэ төлөбүрүн муҥутуур намыһах кээмэйин (МРОТ) ааҕыыга учуоттааһыны устуу боппуруоһун быһаарыахпыт.

Балык салаатын бигэтик сайыннарыыны хааччыйар инниттэн   Саха Өрөспүүбүлүкэтин Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл политикатын министиэристибэтин сирэйдээн балык хаһаайыстыбатын комплексын сайыннарыыны кытта сибээстээх судаарыстыба өҥөлөрүн толору оҥорор кэлим судаарыстыбаннай структураны анааһын көмөтүнэн салайыы тутулун сайыннарыы дьаһалларын ылыахпыт.

ВТО ирдэбиллэрин чэрчитинэн салааны сайыннарыы стратегиятын уонна өрөспүүбүлүкэ балыгын хаһаайыстыбатын комплексын бигэтик сайыннарыыга уонна “2012-2020 сылларга тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, сырьетун уонна аһын-үөлүн ырыынагын сүрүннээһин” өрөспүүбүлүкэ тус сыаллаах судаарыстыбаннай программатын чэрчитинэн толору үбүлээһини хааччыйыыга туһуланар уһун болдьохтоох тус сыаллаах хос программаны ырытан оҥоруохпут.

Балыгы бастааҥы астааһын сыахтарын, балык бултанар сирдэригэр аныгы технологиянан хам тоҥорор установканан сэбилэммит булуустардаах балыгы тутар пууннары тэрийиэхпит, ол барыта балык хаачыстыбатыгар үтүө эрэ өттүнэн сабыдыаллыа.

Өрөспүүбүлүкэ балыгын хаһаайыстыбатын  научнай өттүнэн хааччыйыыны, инники өттүгэр дьоһун кэскиллээх муора кытылынааҕы балыгы бултааһыҥҥа уу биологическай ресурсатын научнай сыаналааһыны, промышленнай уонна үгэс бултааһыҥҥа балык популяциятын оннунан хаалларар сыалтан арктическай өрүстэр кыахтарын сыаналааһыны күүһүрдүөхпүт, ону тэҥэ арктическай дойдулар (холобур, Норвегия) холобурдарыгар тирэҕирэн, муора кытылыгар үөскүүр балыгы үксэтиини сайыннарыы боппуруоһун үөрэтиэхпит.

Балык салаатын кредиттээһин, ол иһигэр сайыҥҥы бултааһын иннинэ балыксыттар сезоннааҕы ороскуоттарын үбүлээһин суотугар, а.э. субсидия үбүн абаансалааһын экономическай механизмын ырытан оҥоруохпут.

“Россия Федерациятын Хотугу сирин, Сибиирин уонна Дальнай Востогун көс олоҕунан олорор аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттары судаарыстыбаттан өйөөһүн туһунан” федеральнай сокуон барылын киллэриэхпит.

Киһи аймахха ураты историческай, култуурунай уонна экологическай суолталаах ханна да суох объект быһыытынан ЮНЕСКО аан дойдутааҕы култуурунай нэһилиэстибэтин састаабыгар хотугу дьиэ табатын иитии салаатын киллэрэр туһунан боппуруоһу норуоттар икки ардыларынааҕы таһымҥа көтөҕүөхпүт.

Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар  социальнай-экономическай сайдыыларын судаарыстыбаннай программатын ылары ситиһиэхпит.

Арктическай уонна хотугу оройуоннарга гааһы киллэриини, АЗС ситимнэрин тутууну уонна хоту сир олохтоохторугар хааччыллыылаах дьиэлэри тутууну ситиһиэхпит.

3. Наука уонна наука аныгы ситиһиилэрин — Саха сирин экономическай күүһүн бөҕөргөтүүгэ

Бары атын сайдыылаах дойдуларга курдук,Саха АССР тэриллиэҕиттэн Саха сирин айылҕатын баайын туһаҕа таһаарыы уонна оҥорон таһаарар күүстэрин сайыннарыы научнай төрүккэ ыытыллыбыта. М.К.Аммосов көҕүлээһининэн тэриллибит ССРС НА кэлим экспедициятын өйдөөн-санаан кэлиэҕиҥ. Аҕа дойду Улуу сэриитин  кэнниттэн тута Дьокуускай куоракка ССРС НА кэккэ институттардаах базата тэриллибитэ, ол хайа-хостуур промышленноһын тэтимнээх сайдыытыгар, транспорт инфраструктуратын, Тымныы полюһугар тыа хаһаайыстыбатын тэтимнээхтик сайыннарыыга олук уурбута.

Бүгүн да Саха Өрөспүүбүлүкэтэ дьоһун научнай кыахтардаах, төһө да үбүлээһин хааччахтаммытын үрдүнэн академическай институттар, РМНА СС уонна РТХНА СС институттара салгыы айымньылаахтык үлэлииллэр. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ оҥорон таһаарыы наукаҕа тирэҕирэр, инновационнай үрдүк технологиялаах производство киининэн буолуоҕа.

Наука уонна наука аныгы ситиһиилэрин Саха сирин экономическай күүһүн бөҕөргөтүүгэ туһаайан, биһиги манныгы хааччыйыахпыт:

Хотугу дойду усулуобуйатыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин экономикатын тэтимнээхтик саҥардан биэриини уонна инновационнай сайыннарыыны;

сырьевой хайысхаттан переработкалыыыр уонна таҥастыыр салааҕа көһөн, салаалар тутулларын сайыннарыыны;

транспорт уонна энергетика салааларын тэтимнээхтик сайыннарыыны;

экономика судаарыстыбаннай секторын оруолун үрдэтиини уонна онно олоҕуран экономиканы сайыннарыыны көдьүүһүрдүүнү;

өрөспүүбүлүкэ иһигэр торумнанар ас-үөл бородууксуйатын бигэ балансатыгар олоҕуран, тыа сирин территорияларын уонна АПК салгыы сайыннарыыны, ол түмүгэр олохтоох оҥорон таһаарыы таһымын биллэрдик улаатыннарыыны, ас-үөл хаачыстыбатын тупсарыыны;

НИР былааннарын, Өрөспүүбүлүкэ чугастааҕы кэмҥэ(2025 сылга диэри) социальнай-экономическай сайдыытын программатын уонна  Дальнай Восток регионун тэтимнээхтик сайыннарыы программатын учуоттаан, научнай уонна науканы тэрийии отчуоттарын ырытан оҥорууну уонна бигэргэтиини;

федеральнай, регионнааҕы уонна муниципальнай программаларга социальнай суолталаах уонна ордук көдьүүстээх инвестиционнай бырайыактары киллэрэргэ көмөнү оҥоруу;

ирбэт тоҥ зонатыгар уонна айылҕа-климат тыйыс усулуобуйатыгар дьоһун уопуттаах научнай тэрилтэлэр научнай-чинчийэр айан таһаарыыларыгар олоҕуран судаарыстыбаннай сакааһы ылары хааччыйар Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуону оҥорор аакталарын ырытан оҥорууну уонна бигэргэтиини;

научнай тэрилтэлэр уонна кэлэктиибинэй туһаныы кииннэрин (ЦПК) материальнай-техническэй базаларын сайыннарыыга өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай структураларын кытыннарыыны;

Дьокуускайдааҕы научнай киини сайыннарыыга, учуонайдар уонна наука үлэһиттэригэр аналлаах олорор дьиэни тутууга, онно анаан инфраструктураны тэрийиигэ профессионаллар этиилэрин бэлэмнээн киллэриини;

салаалардааҕы институттар научнай-чинчийэр ырытан оҥорууларын туһанан, бырабыыталыстыба уһун болдьохтоох дуогабарга олоҕуран сир баайын бөдөҥ туһанааччылары кытта бииргэ үлэлээһиҥҥэ дьаһаллары ылыытын;

научнай айан таһаарыылары олоххо киллэриигэ быһаччы дьаһаллары ылыыны;

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Наукаларын академиятын научнай-чинчийэр айан таһаарыыларын олоххо киллэриини научнай өттүнэн арыаллааһыны сүрүннээһин;

олорор дьиэнэн хааччыйан, граннары анаан туран, научнай үлэһиттэргэ, ордук эдэр учуонайдарга социальнай өйөбүлү оҥорууну;

аан дойду тутаах университеттарын уонна омук капиталын тардан, Дьокуускайдааҕы научнай киин базатыгар киһи аймах хотугу өбүгэлэрин, Хоту сир тыйыс усулуобуйатыгар икки атахтаах биологическай уонна култуурунай адаптациятын проблемаларынан дьарыктанар Норуоттар икки ардыларынааҕы научнай киини уонна Хотугу киһи институтун тэрийии туһунан боппуруоһу көтөҕүүнү;

Полярнай эргимтэ таһынааҕы айылҕаны харыстааһыҥҥа болҕомтону уурууну уонна өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар өрөспүүбүлүкэ, Бүтүн Россиятааҕы уонна аан дойдутааҕы суолталаах саҥа заповедниктары тэрийиини;

тупсаҕай гостиницалары, суолу-ииһи, сынньалаҥ, чөл олох атын объектарын тутууга инвестицияны тардан, Россия уонна аан дойду таһымыгар олохтоох туризмы сайыннарыыны;

аныгы интеллектуальнай уонна информационнай култуураны киэҥник тарҕатыыны, олор таһымнарын уонна хаачыстыбаларын үрдэтиини, ол барыта нэһилиэнньэ Интернет-компетенциятын, электроннай бырабыыталыстыбаны, уопсастыба уонна былаас хардарыта  сыһыаннарыгар информационнай технологиялары салгыы сайыннарар кыаҕы биэриэ.

4.Саха сирин табыгастаах экологическай туругун оннунан хаалларыы

Өрөспүүбүлүкэ сирэ-уота барыта ирбэт тоҥ муус үрдүгэр турар, онон тыыннаах айылҕа тыйыс усулуобуйаҕа баар. Онон производствоны сайыннарыы эрэ буолбакка, икки атахтаах олохсуйуута ийэ айылҕаҕа, тулалыыр эйгэҕэ охсууну оҥорор. Оттон чөл туруктаах тулалыыр эйгэ — бу чөл доруобуйалаах нэһилиэнньэ, хас биирдии норуот уонна бүтүн аан дойду инники кэскилэ.

Саха сирин экологиятын эйгэтигэр айылҕаны көдьүүстээхтик туһаныыга, энергияны кэмчилээһиҥҥэ, тулалыыр айылҕаны харыстааһыҥҥа үгүс өрүттээх былааннаах үлэ ирдэнэр. Ол барыта дьоһун үбү харчыны эрэйэр, ол эбэтэр ыраас экология хас биирдии киһи уонна өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин барытын олоҕо тупсуутун мэктиэтинэн буолар.

Экологическай уонна социальнай сыалга өрөспүүбүлүкэ хаһаайынныыр субъектарын үптэрин тардарга “Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар компаниялар-айылҕаны туһанааччылар социальнай уонна экологическай эппиэтинэстэрин туһунан” Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонун ылыахпыт.

Айылҕаны көдьүүстээхтик туһаныы уонна тулалыыр айылҕаны харыстааһын дьыалатыгар үгүс федеральнай нуормалыыр аакталар уонна сокуоннар биһиги усулуобуйабытыгар көдьүүстээхтик үлэлиир кыахтара суох. Үксүгэр ирбэт тоҥҥо айылҕа уратытын, төрүт олохтоох норуоттар айылҕа баайын туһаныыга үйэлэри уҥуордаан кэлбит үгэстэрин учуоттаабакка, Хотугу сир айылҕатыгар охсуулаах сокуоннары ылаллар. Бу хайысхаҕа федеральнай уорганнары кытта утумнаах үлэни ыытыахпыт.

Чугастааҕы кэмҥэ урукку өттүгэр икки атахтаах да, промышленность да таарыйа илик сирдэрин далааһыннаахтык туһаҕа таһаарыы саҕаланыа — араас дойдуттан, кый ыраах сирдэртэн хомуллубут үлэһит илии, анал специалистар кыттыылаах Саха сирин уйаҕас экосистематыгар кимэн киирии саҕаланыа. Саҥа, ол эрээри ыарахан техниканы, транспоры туһаныы күүтүллэр. Бу барыта бырабыыталыстыба уонна уопсастыбаннас айылҕаны харыстыыр, кэтээн көрөр-хонтуруоллуур үлэҕэ көхтөөхтүк ылсалларын, экологическай экспертиза бары ирдэбиллэрин толорууну эрэйэр. Экспертиза профессиональнай кадрдар, научнай тэрилтэлэр уонна уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрэ кыттыылаах үрдүк научнай таһымҥа аһаҕастык ыытыллыахтаах.

Ийэ айылҕаны оннунан хаалларыы уонна харыстааһын дьыалатыгар  биһиги нэһилиэнньэбит экологическай култууратын уонна билиитин-көрүүтүн таһыма, гражданскай көҕө, патриотическай өйө-санаата дьоһун суолталаах. Онуоха улахан болҕомто туһаайыллыахтаах, бырабыыталыстыба көмөтө оҥоһуллуохтаах.

“Уопсай экология төрүтэ” предмети оскуолаҕа үөрэтиигэ, саатар, уопсай орто үөрэх тиһигэр элективнэй куурус быһыытынан киллэрэргэ. “Саха сирин экологията” үөрэх дьиссипилиинэтэ бакалаврдары профессиональнай үөрэтии хайысхатыттан тутулуга суох М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет үөрэҕин былааныгар киирдэ.

Экологияҕа ким барыта, ол иһигэр хас биирдии гражданин сыһыаннааҕын быһыытынан, экологическай сырдатыы кэҥээн-дириҥээн иһиэхтээх, экологическай мониторинг, кэтээн көрүү уонна хонтуруол күүһүрүөхтээх, ону ситэриилээх былаас айылҕа харыстабылыгар уорганнара эрэ буолбакка, экологическай уопсастыбаннай тэрилтэлэринэн уонна холбоһуктарынан сүрүннэнэр уопсастыбаннас ыытыахтаах.

Онуоха бу дьыалаҕа сэбиэскэй былаас олохтонуоҕуттан (1924 с.), чэлгийэ сайдыбыт сылларыттан баай историческай уопуту мунньуммут “Айылҕа харыстабылын Бүтүн Россиятааҕы уопсастыбата” ураты оруолу ылар. 90 сылларга диэри бу тэрилтэ өрөспүүбүлүкэ айылҕа харыстабылыгар үлэтин барытын дьаһайара. Бүгүн бу уопсастыбаннай тэрилтэ бары уопсастыбаннай уонна судаарыстыбаннай тэриллиилэри кытта бииргэ үлэлииргэ, гражданнар көҕүлээһиннэрин өйүүргэ, кинилэри биир ситимнииргэ уонна үлэни иилииргэ бэлэм.

Саҥа инновационнай технологияларга олоҕуран бөҕү хос таҥастыыр промышленность аныгы тиһигин тэрийии айылҕаны харыстааһын дьыалатыгар дьоһун миэстэни ылар.

5. Уопсастыба сиэрин-майгытын, духуобунай сыаннастарын бөҕөргөтүү

Икки атахтаах бастыҥ гуманистическай үгэстэригэр олоҕурарсиэри-майгыны, духуобунай сыаннастары бөҕөргөтүү аныгы уопсастыба биир сүрүн соругунан буолар. Үүнэр көлүөнэ сиэр-майгы, духуобунай баайтуһунан өйдөбүллэрэ суураллыытабары өттүнэн утумнаах быһаарыыны эрэйэр дойдубут бүттүүнүн кыһалҕата буолар.

Биһиги үп-харчы күүһүн-кыаҕын, үүнэ-тэһиинэ суох барбыт коммерсияны, тугу барытын харчынан мээрэйдээһини, бэйэ эрэ иннин көрүнүүнү, кэрээнэ суох буолууну, күүһүнэн өттөйүүнүпропагандалааһыны бохсуох тустаахпыт. Судаарыстыбаннай, профессиональнай иэһи толорууга чиэһинэйдик сулууспалааһын чаҕылхай холобурдарын киэҥник сырдатан, гражданскай көхтөөх буолууну, былааһы кытта бииргэ үлэлээһини, коррупцияны, сокуоннайа суох байыыны-тайыыны, чунуобунньуктар сулууспалыыр балаһыанньаларын тус сыалларыгар туһаныыларын, бэриги биэриини, арыгылааһыны, наркоманияны утары охсуһууга сомоҕолоһон, ыччакка үтүө холобур буолуохтаахпыт. Хорсун быһыыланыы, буойун албан аатын, гуманизм идеяларын, дьоллоох дьиэ кэргэн, таптал, уһун олохтонуу, чөл олох сыаннастарын үрдүктүк тутууну иҥэриэхтээхпит.

Оҕолору, ыччаты Ийэ дойдуга таптал, интернациональнай доҕордоһуу тыыныгар иитиини күүһүрдүөх, аҕаларбыт-эһээлэрбит духуобунай нэһилиэстибэлэригэр, омукпут үгэстэригэр уһуйуох, норуоппут уонна судаарыстыбабыт албан ааттаах историятынан киэн туттууну бөҕөргөтүөх тустаахпыт.

Төрөөбүт тылы, нуучча тылын, төрөөбүт сиргэ-дойдуга тапталы, судаарыстыбаҕа, төрөөбүт өрөспүүбүлүкэбитигэр, бэйэ норуотун уонна атын норуоттар култуураларыгар ытыктабылы иҥэриэхтээхпит.

Кыра уонна обургу оҕолорго Интернет ситимигэр киирэн саарбах уонна угаайылаах информацияны ылыыларын анал сиидэлэри туруоран хааччахтыырга.

Өйү сайыннарыы, ааҕыы, кэрэни кэрэхсээһин, экологическай уонна информационнай култуура төрүттэрин бөҕөргөтөргө. Билиигэ-көрүүгэ, үөрэххэ, кэрэҕэ тардыһыыны, бэйэ кыаҕын сайыннарарга дьулуһууну өйүүргэ.

Уопсастыба үөрэтэр-сырдатар, култуурунай бары кыахтарын сокуону тутуһар, бэйэтэ туспа көрүүлээх, быраабын сатаан туһанар гражданины иитэн таһаарыыга түмэргэ, олор сокуону кэһиини, буруйу оҥорууну сэрэтэр дьаһаллары ыытыыларын тэрийэргэ.

Колледжтар уонна профессиональнай-техническэй училищелар ахсааннарын 1990 сыл иннинээҕи таһымҥа тиэрдэргэ. Араас эйгэҕэ албан аатырбыт туруу үлэһиттэр, уопсастыбаннай-политическай деятеллэр халыҥ кэккэлэрин үүннэрэн таһаарбытити үөрэх кыһалара специалистар саҥа көлүөнэлэрэ үүнэн тахсыытыгар дьоһун миэстэни ылаллар.

Ийэ дойдубут уонна төрөөбүт-үөскээбит өрөспүүбүлүкэбит духуобунай сыаннастарын уонна олохсуйбут сиэри-майгыны утумнаан көдьүүстээх хаһаайыстыбаннай үлэни тэрийэр кыахтаах үрдүк уонна орто сүһүөх салайааччылары бэлэмнээһин боппуруоһун быһаарарга.

Чөл олох хас биирдии киһи, хас биирдии дьиэ кэргэн тардыһар сиэрэ буолуохтаах. Кинилэргэ бары өттүнэн көмөнү оҥоруу уонна чөл олоҕу батыһалларыгар бары усулуобуйаны тэрийии — былаас уонна бырабыыталыстыба эбээһинэһэ.

Россия кэккэ регионнарыгар уонна ыаллыы судаарыстыбаларга буола турар быһыы-майгы дойду обороналанар кыаҕын, Аҕа дойдуну көмүскээччилэри, буойун-интернационалистары иитэн таһаарыы туһунан толкуйдуурга күһэйэллэр. Ол аата оҕолору байыаннай-патриотическай иитии, ыччат ортотугар байыаннай сулууспа суолтатын өрө көтөҕүү, байыаннай үөрэх уонна байыаннай науканы чөлгө түһэрии эрэйиллэр.

Бу хайысхаҕа үүнэр көлүөнэҕэ судаарыстыба историятыгар ытыктабыллаах сыһыаны иҥэриигэ ураты болҕомто ууруллуохтаах, урукку уонна билиҥҥи олохпут туһунан информация кыларыйар кырдьыкка олоҕуруохтааҕын туруорсуохтаахпыт.

***

Коммунистическай партия бэйэтин историятын усталаах-туоратыгар салайар уонна уопсастыбаҕа баһылыыр-көһүлүүр дьоһун уоппуту мунньунна. Тэҥ бырааптаныыга, киһи аймах бүттүүнүн, бары норуоттар дьоллорун иһин охсуһууга туһаайыллар дьиҥнээх коммунистическай идея араас кэмнэр уонна үйэлэр өркөн өйдөөхтөрүн бастыҥ айан таһаарыыларынан буолар. Икки атахтаах ыра санаатын быһыытынан саҕаланан, ол ССРС-ка олоххо киирбитэ. Россия сорох регионнарыгар коммунистическай үлэ-хамнас холобурун билигин да көрүөххэ сөп, бүгүн кинилэр аан дойду үп-харчы, экономическай кризиһин ситиһиилээхтик туорууллар. Онон биһиэхэ урукку үчүгэйи барытын чөлгө түһэрэр уонна ону өссө тупсарар кыах бэриллэр.

Коммунистар идеяларын уонна былааннарын туһугар куоластааҥ!

Үтүөнү харыстаатахпытына — кэскиллээҕи оҥоруохпут!

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханыгар кандидат

Губарев Виктор Николаевич быыбар иннинээҕи программата

Күндү биир дойдулаахтарым — өрөспүүбүлүкэ гражданнара!

2014 сыл балаҕан ыйын 14 күнүгэрСаха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын быыбара болдьоҕун иннинэ ыытыллыа. Быыбар күн хас биирдии гражданин уопсастыба олоҕор элбэҕи уларытыан сөп.

Саха сирэ — Россия саамай бөдөҥ региона. Манна айылҕа сүҥкэн улахан баайа кистэнэн сытар. Онуоха өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун 80 % кэриҥэ промышленнай, туһаҕа таһаарыы атын көрүҥэр ылларбакка,тыытыллыбакка турар. Дьэ, билигин онуоха куттал суоһаата, өрөспүүбүлүкэ экономикатын сырьевой хайысхата утумнаахтык салҕанан барар, өссө күүһүрэр чинчилээх. Экономикабыт сир баайын хостооһуҥҥа хайысхаланар, промышленнай оҥорон таһаарыы 70,4 %онуоха тирэҕирэр, 43% —  алмааһы хостооһуҥҥа. Өрөспүүбүлүкэ экономиката биир эрэ салааттан тутулуктанар, тыа хаһаайыстыбатын, төрүт олохтоох норуоттар  үгэс буолбут дьарыктарын өрө көтөҕүү, промышленность атын салааларын сайыннарыыкыаллыбат.

Дойдубүтэһик сүүрбэ сыл устатыгар капитализм суолугар уонна либеральнай ырыынак экономикатыгар көһүөҕүттэн өрөспүүбүлүкэҕэ уустук быһыы-майгы оннунан хаалар. Дойду, өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическай политиката кэнники кэккэ сыл үп-харчы, экономическай кризистан тахсар суолу тобулууга туһаайылларэрээри, арҕаа дойдуларга капиталы күрэтии, судаарыстыба баайын айбардааһын салҕанар, хотугу регионнары өйөөһүн мөлтүүр. Бу уустук кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ коммунистара дойду уонна өрөспүүбүлүкэ сайдыытын бары хайысхаларыгар көхтөөхтүк үлэлээн кэллилэр уонна салгыы үлэлииргэ бэлэмнэр. Биһиэхэ онуоха сөптөөх анал үөрэхтээх специалистар, уопуттаах салайааччылар, туруу үлэһиттэр бааллар.

Биһиги кыһалҕаларбытын көрдөрөр сытыы холобурдары аҕалабыт:

Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин 20 % кэриҥэ олох алын кээмэйиттэн намыһах дохуоттаах. Бу ордук хотугу уонна арктическай улуустарга, тыа сиригэр бэлиэтэнэр. Онно үлэтэ суох буолуу кыһалҕата сытыытык турар. Саамай намыһах хамнас тыа хаһаайыстыбатын салаатын үлэһиттэригэр төлөнөр. Олохтоох рабочайдары, оннооҕор анал үөрэхтээх специалистары үлэҕэ тардыбакка, миграннары кыра хамнаска туһаныы киэҥник тарҕанна. Сүөһүнү көрөн, табаны, сылгыны үөрдээн иитэн олорбут олохтоох дьон ыар балаһыанньаҕа ыктардылар.

Саха сирин колхозтарыгар уонна совхозтарыгар 64,3 тыһ. киһи үлэлээбит буоллаҕына, билигин тыа сиригэр 3,3 эрэ тыһ. киһи үлэнэн хааччылынна. Ол аата тыа сирин үлэлиир кыахтаах нэһилиэнньэтин 40-70 % үлэтэ суох олорор.

Үрдүк технологиялаах, сүҥкэн сайдыылаах XXI үйэҕэ өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун 90 % төгүрүк сыл үлэлиир айан суола суох, 64 % энергиянан кииннээн хааччыйыы зонатыгар киирбэт.

Биһиги эрэ өрөспүүбүлүкэбитигэр хаарбах уонна саахалланар туруктаах олорор дьиэ ирээтэ саамай улахан — 15 %. Уопсай үөрэх 624 тэрилтэтин 67 % — мас тутуулаах хаарбах дьиэ-уот. Тыа сирин нэһилиэнньэлээх пууннарын баһыйар аҥардарыгар гааһынан, уунан хааччыйыы суох, ол түмүгэр тыа сиригэр толору хааччыллыылаах дьиэни-уоту тутуу, тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорооччуларыгар үлэ усулуобуйатын тупсарыы туһунан кэпсэтии ыытыллыбат.

Оскуола иннинээҕи үөрэҕинэн оҕолору хабыы быстар намыһах. 20 тыһ. тахса оҕо оскуола иннинээҕи үөрэх тэрилтэтигэр уочаракка турар.

Сэллиги, искэн ыарыытын, сүрэх-тымыр ыарыыларын киллэрэн туран, социальнай хабааннаах ыарыынан ыалдьыы элбии турар.

Ыччат политикатын торумнааһыҥҥа, социальнай-экономическай үлэҕэ-хамнаска, судаарыстыбаны салайыыга ыччат көҕөсуохтук кыттар. Сылын ахсын ДьТХСА 300 устудьуон бүтэрэр буоллаҕына, ылбыт идэтинэн тыа сиригэр үлэлии барааччыта ахсааннаах.

Физическэй култуура уонна спорт эйгэтигэр — материальнай-техническэй өттүнэн хааччыллыы быстар мөлтөх, тыа нэһилиэктэригэр спортивнай-маассабай үлэни тэрийии уота-күөһэ суох барар.

Тыл политикатын ылар буоллахха, Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар тылларын туттуу эйгэтэ кыарааниһэр, судаарыстыбаннай тыллар — саха уонна нуучча тыллара чопчу көмүскэли уонна өйөбүлү эрэйэллэр.

Норуот социальнай кыһалҕатын быһаарыыга үп-харчы ордук тиийбэт. Социальнай-экономическай программалары олоххо киллэриини хонтуруоллааһыҥҥа Ил Түмэн оруолун үрдэтии, программалары бигэргэтии боломуочуйатын парламеҥҥа сүктэрэр туһунан этиилэри өйүүр уолдьаспытын бүгүҥҥү олохпут көрдөрөр.

Ытыктабыллаах гражданнар, күндү биир дойдулаахтарбыт! Төрөөбүт өрөспүүбүлүкэбит чэлгийэ сайдарын туһугар күүспүтүн түмүөххэ. Гражданскай сомоҕобутун, политическай биир санааланыыбытын быыбарга көхтөөхтүк кыттан уонна сөптөөхтүк куоластаан көрдөрүөххэ!

Кандидат быыбар иннинээҕи программатын тумус суолталаах хайысхалара

Өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннай-политическай, социальнай-экономическай, култуурунай-сырдатар дьиҥ балаһыанньатыгар уонна коммунистическай партия үгэс буолбут принциптэригэр олоҕуран, бэйэм программам тумус суолталаах хайысхаларынан манныгы ыйабын:

1.Былааһы уонна баайы-дуолу — норуокка.

2.Тыа сирин чөлүгэр түһэриэхпит — норуоту быыһыахпыт.

3.Наука уонна наука аныгы ситиһиилэрэ — Саха сирин экономическай күүстэрин сайыннарыы тирэҕэ.

4.Саха сирин экологическай өттүнэн ыраас туругун оннунан хаалларыы.

5.Уопсастыбабыт сиэрин-майгытын, духуобунай сыаннастарын бөҕөргөтүү.

Кандидат быыбар иннинээҕи программатын ис хоһооно

Быыбар иннинээҕи программабыт тумус суолталаах хайысхаларын киэҥ билиигэ таһааран туран, Өрөспүүбүлүкэ Баһылыгын үлэтэ-хамнаһа эйгэни барытын хабарын уонна киэҥ далааһыннааҕын бэлиэтиибит. Үөһэ ыйбыт тумус суолталаах хайысхаларбытыгар ордук дьоһун суолталаах өрүттэри уонна түгэннэри бэлиэтиири наадалааҕынан ааҕабыт.

  1. 1. Былааһы уонна баайы-дуолу — норуокка

Арҕаа бааннарга харайыллыбыт валюта саппааһын дойдуга төннөрүү политикатын өйүүргэ. Капиталы күрэтиини тохтоторго. Топ-менеджердэр ууруммут үптэрин дойдуга төннөрүөххэ. Офшор зоналарын сабыахха. Ити үбү-харчыны барытын инвестиция быһыытынан кредити биэриигэ туттуохха. Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин 40 млрд. солкуобайтан тахса кээмэйдээх уурунуутун инвестицияҕа туттуохха.

Нефть-газ, алмаас, тимир рудатын, чох промышленноһын, электроэнергетика, тимир суол уонна өрүс транспорын бөдөҥ предприятиеларын норуот бас билиитигэр төннөрүүнү туруорсуохха.

Саха сирин сайдыытын үбүлээһин бигэ источнигын быһыытынан Россия Федерациятын Конституциятыгар (9 уонна 72 ыст.) сөп түбэһиннэрэн хостонуллубут сир баайын үллэстии уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар үлэтин-хамнаһын ыытар хас биирдии компания бородууксуйатын сыанатын 25 % итэҕэһэ суох ирээтинөрөспүүбүлүкэ бюджетын туһатыгар биэрии туһунан боппуруоһу киин салалта иннигэр туруоруу.

НДПИ —сиртэн хостонор туһалаах баайга нолуогу (10-15%)субъектарга төннөрүөххэ. Бүгүн НДПИ 100% федеральнай бюджеккэ киирэр.

Предприятиелар уонна тэрилтэлэр сүрүн производственнай фондаларын активнай чааһыгар ааҕыллар баай-дуол нолуогун уонна сир нолуогун ааҕан ылыыны тохтотуохха.

Судаарыстыбаннай уонна муниципальнай  баайы-дуолу атыылааһынтан ылыллар үбү-харчыны өрөспүүбүлүкэ бюджетын тиһигэр булгуччу киллэриини олохтуохха.

Предприятие барыстаахтык үлэлиирин үрдэтэр инниттэн өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар салаалар уратыларын учуоттаан, НДС (эбиллибит сыанаҕа нолуок) кээмэйин кыччатыахха.

Физическэй сирэйдэр дохуоттарыгар прогрессивнай нолуогу олохтооһуну өйүөххэ, оччотугар олохтоммут муҥутуур дохуот кээмэйигэр тэҥ дохуоттаах дьон нолуогу төлөөһүнтэн босхолонуохтара, оттон дохуоту куоһарар дохуоту ылбыт дьонтон дохуоту куоһарар кээмэйтэн 50 % ыстаапканан нолуогу ааҕан ыларга.

“Көмүс парашюттары”боборго, чиновниктар уонна госкорпорациялар топ-менеджердэрин үллүбүт хамнастарын сарбыйарга.

Оборудованиены чөлгө толору түһэрэр уонна ол үбү атын сыалга туттууну бохсор сыаллаах амортизацияны ааҕыы бэрээдэгин сүрүннүүргэ.

3 (үс) сыл болдьохтоон судаарыстыба баайын приватизациялааһыны уонна предприятиелары моҥкуруукка ыытыыны тохтотон мораторийы биллэрэргэ.

Инновацияҕа үбү мунньар сыалтан, предприятиелар тэрийбит инвестиционнай фондаларыгар барыстан үбүбулгуччу көрөллөрүн олохтуурга.

Приватизация хампаанньатын саҕана сокуоннайа суох бас билиигэ бэриллибит норуот үөрэҕириитин дьиэтин-уотун судаарыстыбаннай уонна муниципальнай  бас билиигэ төннөрөргө.

Сири бас билии боппуруоһун быһаарарга. Бүгүн тыа хаһаайыстыбатын ходуһалара өлүүлэһэн бас билиигэ бааллар, ол аата хаһаайына суохтар. Сири атыылааһыны-атыылаһыыны тохтотуу сири бас билии бары боппуруоһун быһаарыа.

Өрөспүүбүлүкэ национальнай статуһун чөлгө түһэрии (РФ Конституциятын 5 ыст. “Өрөспүүбүлүкэ (судаарыстыба) диэн тыллар оннуларыгар “Автономнай өрөспүүбүлүкэ” диэн суруйарга).

Сир туһунан, ойуур туһунан уонна уу ресурсатын туһунан Федеральнай кодексалары РФ Конституциятын 72 ыст. сөп түбэһиннэриини туруорсуохпут.

Массыына суолун, ол иһигэр кыһыҥҥы суолу тутар уонна көрөр-харайар предприятиелары судаарыстыба бас билиитигэр көһөрөн хааһына предприятиеларынтэрийэри ситиһиэхпит.

Транспорт биир кэлим комплексын тэрийэн, өрүс флота эҥкилэ суох үлэлиирин хааччыйыахпыт, өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата уу суолунан таһаҕаһы тиэйиини сүрүннээччи буолуоҕа. Өрөспүүбүлүкэ өрүһүнэн уонна муоранан устар ааллары атыылаһыа.

Социальнай олорор дьиэни тутууга сир учаастагын босхо биэриэхпит. Муниципальнай  фондаҕа кыбартыыраны босхо биэрии нуорматын 8 % куоһарбат кээмэйинэн олохтуохпут.

ИСКХ сылааһынан хааччыйар уонна турбатын хаһаайыстыбатын нуормаҕа эппиэтиир гына чөлгө түһэрии программатын ырытан оҥорорго, ону көрүү-истии бюджет уонна гражданнар олорор дьиэ-коммунальнай төлөбүрдэрин суотугар барыа.

Социальнай дьиэни-уоту тутуу судаарыстыба соругунан буолуо. Олорор дьиэни-уоту тутууну уонна атыылааһыны судаарыстыбаттан сүрүннээн туран,дьиэ сыанатын кыччатары ситиһиэхпит.

Олорор дьиэни тутууга үс эрэ өрүт кыттыахтаах: олорор дьиэҕэ наадыйар гражданин, судаарыстыбакредити биэрэр баана уонна судаарыстыба олохтообут нормативтарынан үлэлиир тутуу тэрилтэтэ.

Ирбэт тоҥ усулуобуйатыгар хоту сиргэ тутууну ыытыы уратытын учуоттаан, бу эйгэни көдьүүстээх оҥоруу саҥа көрүҥнэрин тобулуохпут. Тутуу матырыйаалларын оҥорон таһаарыы салгыы сайдыа.

Бөдөҥ саппаастаах баайдаах сирдэри бытарытан нолуоктан куотунар “Сургутнефтегаз” ААУо, “Газпром” ААУо киллэрэн туран, сир баайын туһанааччылар барылара неби хостооһун нолуогун толору кээмэйинэн төлүүллэрин модьуйуохпут.

Экологическай уонна куттал суох буолуутун ирдэбиллэрин тутуһан, неби переработкалыыр салааны тэрийэргэ, дьоҕус НПЗ (неби переработкалыыр собуоту) оҥорон таһаарарга уолдьаста. Оччотугар нефтэн бэйэбит оҥорон  таһаарбыт оттук-оҕунуох матырыйаалбытынан уонна айылҕа гааһынан нэһилиэнньэ наадатыгар удамыр сыанаҕа массыынабытын, техникабатын үлэлэтиэхпит.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар хостонор көмүһү, үрүҥ көмүһү, хорҕолдьуну ыраастыырга анаан аффинажнай собуоту тутар сыалтан “Саха Өрөспүүбүлүкэтин күндү металларга уонна күндү таастарга кэмитиэтэ” СУП базатыгар судаарыстыбаннай консорциуму тэрийиэхпит. Алмааһы кырыылыыр уонна ювелирнай собуоттар базаларыгар күндү металлары уонна таастары атыылыыр биржаны арыйыахха, Саха сиригэр таможня анал постаффинажнай собуотун тэрийиэххэ сөп.

Саха сирин ойуурун уонна ойуур маһын таҥастыыр промышленноһын, ювелирнай уонна кырыылыыр производствотын чөлгө түһэрии уонна сайыннарыы эрэйиллэр.

Хорҕолдьуну хостооһуну уонна таҥастааһыны, “Күчүс” уонна “Нежданинка” көмүс баайдаах сири туһаҕа таһаарыы үлэтин сөргүтүөххэ.

Олорор дьиэ-коммунальнай хаһаайыстыба эйгэтин ураты хонтуруолга ылыахха.

Судаарыстыбаннай, регионнааҕы, муниципальнай, олохтоох былаас уорганнарын, ону тэҥэ юридическай сирэйдэр үлэлэрин бэрэбиэркэлээһиҥҥэ быһаарыллыбыт сокуону кэһиилэри туоратыыга уталытыллыбат дьаһаллары ылыахпыт. Олорор дьиэ-коммунальнай өҥөлөр эйгэлэригэр быраабы уонна эбээһинэһи толорууну кэһиини туоратыыга прокуратура, силиэстийэ уорганнарыгар, атын боломуочуйалаах уорганнарга административнай, гражданскай, холуобунай дьыалалары тэрийэри туруорсуохпут.

Олохтоох бэйэни салайыныы муниципальнай  уонна бөһүөлэктээҕи уорганнара олорор дьиэ-коммунальнай эйгэҕэ үлэлэригэр уонна бу боппуруостарга аналлаах муниципальнай  аакталарыгар ураты боҕомто ууруллуо.

ОДьКХ эйгэтигэр салайар хампаанньалар үлэлэрэ болҕомто кииинигэр туруо. Ыарахан сыаналаах элитнэй диэлэртэн ураты элбэх кыбартыыралаах дьиэлэр коммуникацияларын, сарайдарын, падбаалларын уонна подъезтарын өрөмүөнэ судаарыстыба суотугар барыа.

Муниципальнай  уонна өрөспүүбүлүкэ суолларын тутууга уонна өрөмүөнү ыытыыга бюджет үбүн көрүүнү уонна тус сыалга туттууну кытаанах хонтуруолга ылары ситиһиэхпит.

Салгын транспорынан, тимир суолунан, уу суолунан уонна массыына суолунан айан нэһилиэнньэҕэ аналлаах тарыыбын судаарыстыбаттан сүрүннээһини, салгын транспорынан дойду киин регионнарыгар уонна өрөспүүбүлүкэ иһигэр көтүүнү судаарыстыбаттан дотациялыыры ситиһиэхпит.

Үлэ кэлэктииптэрин кытта бииргэ предприятиены соруйан моҥкуруут оҥорууну бохсуохпут уонна онно буруйдаах салайааччылары сокуоҥҥа олоҕуран эппиэккэ тардыыны модьуйуохпут.

Өрөспүүбүлүкэҕэ үлэлии кэлэр миграннары квоталааһын тиһигин көдьүүһүрдүөхпүт. Олохтоохтору үлэҕэ тардар бэрээдэги ырытан оҥоруохпут.

Нолуогу чэпчэтэн уонна коррупцияны утары охсуһууну күүһүрдэн, үлэ ырыынагын сайыннарар, дьоҕус уонна орто урбааны өйүүр дьаһаллары ылыахпыт.

Россия арктическай зонатын бигэтик сайыннарарга энергетика, транспорт, олорор дьиэ-коммунальнай хаһаайыстыба, промышленность, тыа хаһаайыстыбата, үөрэх уонна медицинэ эйгэтигэр үрдүк инновационнай технологиялар салгын курдук наадалар. Ол инниттэн Арктиканынаучнай өттүнэн хааччыйыы уонна инновационнай технологиялары киллэрии программата судаарыстыбаннай бюджеттан туспа строканан үбүлэнэр диэн сокуонунан бигэргэтиэх тустаахпыт.

хаһаайыннааһын үгэс буолбут салааларын бородууксуйаларыгар судаарыстыбаннай уонна муниципальнай  сакааһы олохтооһун ырыынак сыһыаннаһыыларын усулуобуйатыгар Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттары судаарыстыбаттан өйөөһүҥҥэ биир көдьүүстээх дьаһалынанбуолар. Судаарыстыба сакааһын тиһигэ судаарыстыба үбүн хаһаайыстыбатын тутаах чааһынан уонна предпринимателлиир үлэ-хамнас олус барыстаах хайысхатынан буолуоҕа. Судаарыстыба эрэллээх контрагент оруолун толоруо.

Дьоҕус уонна орто урбааны, Россия Арктикатааҕы зонатын аҕыйах ахсааннаах норуоттарын аҕа уустарын 10 сыл устатыгарнолуогу төлүүртэн босхолуурга. Дьоҕус уонна орто урбаан, аҕа уустара нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын уонна дьарыктаах буолууну хааччыйалларын быһыытынан нэһилиэнньэлээх пууну үөскэтэр олоҕу хааччыйар тэрилтэ буолалларын болҕомтоҕо ылан, судаарыстыбаннай өйөбүл уонна кинилэр үлэлэрин субсидиялааһындьаһалларын ырытан оҥоруохпут. Балыгы промышленнай бултааһын, олохтоох нэһилиэнньэ аһыырыгар квотаны быһыы боппуруостарын сокуонунан быһаарыахпыт.

Арктика национальнай оройуоннарыгар уонна нэһилиэктэригэр олорор аҕыйах ахсааннаах норуоттар айылҕа баайыгар анал бырааптара ол сиргэ-уокка олорор нэһилиэнньэҕэ барытыгар тарҕанарын сокуонунан бигэргэтиэхпит.

Социальнай эйгэҕэ, оҕолорго, кырдьаҕастарга, дьахталларга кыһамньы судаарыстыба уонна бырабыыталыстыба политическай күүстэрин-кыахтарын туоһутунан буолар. Холобур, федеральнай сокуон тахсарын күүппэккэ “Сэрии оҕолорун туһунан” өрөспүүбүлүкэ сокуонун ылыахха; оҕо посуобуйатын кээмэйин оҕоҕо олох алын кээмэйигэр диэри үрдэтиэххэ, “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр оҕолор балаһыанньаларын туһунан” сокуону ураты хонтуруолга ылыахха; РФ Судаарыстыбаннай Дууматыгар уонна Федерация Сэбиэтигэр дьахталлар 50, эр дьоннор 55 саастарын туоллахтарына пенсияҕа тахсыыларын оннунан хаалларыыны, дьахталлар 30, эр дьоннор 35 сыл үлэ ыстаастаах буоллахтарына, үлэ бэтэрээннэрин социальнай чэпчэтиилэрин уонна мэктиэлэрин туһаналларын туруорсуохха.

Олорор дьиэни,ол иһигэр кыамматтарга аналлаах чэпчэки сыаналаах олорор дьиэни тутууну судаарыстыба далааһынныыра эрэйиллэр, 5 сыл устатыгар гражданнары хаарбах уонна саахалланар туруктаах дьиэлэртэн көһөрүөххэ.

Коммунальнай өҥө төлөбүрүн төлөөбөтөх оҕолоох дьиэ кэргэни, инбэлииттэри, пенсиялаахтары, олох алын кээмэйиттэн намыһах дохуоттаах гражданнары квартираларыттан таһаарар туһунан федеральнай сокуон нуорматын көтүрэри туруорсуохпут.

Коммунальнай төлөбүр дьиэ кэргэн уопсай дохуотун 10 % куоһарбат кээмэйин олохтуохпут.

Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ, тулаайах оҕолорго өйөбүлү хааччыйыахпыт.

Норуот сокуону көҕүлээһинин туһунан, парламентскай силиэстийэлээһин туһунан сокуоннар барылларын ырытан оҥорууга уонна ылыыга үлэлэһиэхпит.

Муниципальнай  тэриллииллэр боломуочуйаларын толору кыаҕынан олоххо киллэрэллэрин инниттэн кинилэри үп-харчы өттүнэн бөҕөргөтүүгэ болҕомтону ууруохпут.

Бары таһымҥа быыбар чиэһинэйдик уонна тэҥ усулуобуйаҕа барарын хааччыйыахпыт.

Быыбар тиһигин демократичнай оҥоруохпут, быыбар хаамыытыгар хапытаал дьайыытын бохсуохпут, куоластааһын түмүгүн уларытан биэрии механизмын суох оҥоруохпут.

Бэрэстэбиитэллээх былаас федеральнай уонна регионнааҕы уорганнарын уонна олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын депутаттарын быыбарын ыытарга пропорциональнай системаны булгуччу туттарга.

Парламеҥҥа кыайбыт күүс принцибигэр олоҕуран, РФ бырабыыталыстыбатын уонна регион бырабыыталыстыбатын састаабын аттарыыны сокуонунан бигэргэтэргэ.

Урукку өттүгэр ылыллыбыт федерация субъектарын сокуоннарын уонна “Парламент хонтуруолун туһунан” федеральнай сокуону хос көрөргө — бырабыыталыстыба састаабын бигэргэтэр, отчуотун көрөр уонна бырабыыталыстыбаҕа да, биирдиилээн министрдэргэ да итэҕэйбэт буолууну биллэрэр быраабы Ил Түмэҥҥэ төннөрөргө.

Судаарыстыбаны салайыы көдьүүһүн үрдэтии, ол иһигэр чунуобунньуктар ахсааннарын сарбыйыы, судаарыстыбаннай аппарааты хонтуруоллуурга норуот араас көрүҥнээх тэриниилэрин  өйөөһүн.

Быыбардааччылар накаастарын уонна быыбар иннинээҕи программаны толоруу хонтуруолун тэрийии, быыбардааччылар депутаттарын төттөрү ыҥырар кыахтаналларын туруорсуу.

Гражданнар, партиялар уонна уопсастыбаннай холбоһуктар миитиннэри, мунньахтары, сэлэлээн хаамыыны тэрийэр Конституциянан мэктиэлэммит бырааптарын чөлгө түһэрии.

Быыбары ыытыга административнай кыахтары туһаныыны, гражданнарга атын санааны соҥнооһуну суох оҥоруохпут. Куолаһы ааҕыы түмүктэрин уларытан биэриини таһаарыахпыт суоҕа.

Партиялар СМИ-гэ тахсарга уонна үлэлэрин сырдатарга тэҥ быраптаныыларын олохтуохпут.

ХНТ коррупцияны утары 20-с Конвенциятын ыстатыйатын ратификациялыыры туруорсуохпут уонна “ХНТ коррупцияны утары Конвенциятын ратификациялааһын туһунан” ФС уларытыылары уонна эбиилэри киллэрэр туһунан” ФС барылын өйүөхпүт.

Өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэ бары сокуоннара толору кыахтарынан үлэлииллэрин ситиһиэхпит, киһи уонна уопсастыба олоҕун бары эйгэтигэр сокуону кэһиини кытаанахтык бохсуохпут.

2. Тыа сирин чөлгө түһэриэхпит – норуоту быыһыахпыт

Өрөспүүбүлүкэ бюджетын 10 % итэҕэһэ суох кээмэйдээх үбү-харчыны (билигин 7% кыайбат үп) тыа сирин өйөөһүҥҥэ көрүөхпүт.

АПК үбүлээһин схематын уларытыахпыт. Саҥа механизм быһыытынан үбүлээһин (70 % итэҕэһэ суох үп) табаары оҥорон таһаарааччыга быһаччы бэриллиэ.

Тыа сирин кыһалҕаларын быһаарыыга бюджет үбүн сэргэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар үлэлиир сир баайын туһанааччылар үптэрэ тардыллыа. Бу хайысханы олоххо киллэрэргэ “Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын сирин сайыннарыы фондатын туһунан” өрөспүүбүлүкэ сокуонун уталыппакка ылыахпыт. Фонда үлэтигэр коррупция көстүүлэрин сэрэтэр, ону тэҥэ үп тус сыалга туттуллуутун хааччыйар сыалтан Сэбиэт тэриллиэ. Туһааннаах уопсастыбаннай уорган састаабын 75 % бас билии бары көрүҥэр үлэлиир табаары оҥорон таһаарааччылар ылыахтара.

Тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорон таһаарыыны бөдөҥ табаарынай производство базатыгар сайыннарыахпыт. Соҕотуопка-астааһын- бородууксуйаны батарыы  — быстыбат ситими тэрийиэхпит.

Тыа сиригэр производственнай уонна социальнай инфраструктураны чөлгө түһэриэхпит, бастатан туран — суоллары, астааһын, бородууксуйаны харайыы, ыскылаат өҥөлөрүн сулууспаларын.

Тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорон таһаарааччылар уһун кэмнээх чэпчэки кредиттэргэ тииһиниилэрин хааччыйыахпыт.

Иэһи хос ааҕыыны ыытыы (МТС, тыа хаһаайыстыбатын бөдөҥ предприятиеларын).

Инвестицияны инвентаризациялааһыны ыытыахпыт. Хос үбүлээһин усулуобуйатыгар тыа хаһаайыстыбатын объектарын тутууга иэһи төннөрүүгэ судаарыстыба эбэһээтэлистибэлэрин толоруу.

Табаарынай кредиттэри сотуу.

Өрөспүүбүлүкэ төрүт олохтоох норуоттарын олохторун үгэс буолбут укулаатын, төрүт дьарыктарын федеральнай киинтэн матырыйаалынай уонна үбүнэн көмөлөһүүнү уонна өйөөһүнү көҕүлүүргэ.

Тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорон таһаарааччыларга анаан олохтоох ресурсаларга тирэҕирэр уонна концерогеннара суох сүөһү аһылыгын оҥорон таһаарыыны тэрийии, ол биллэн турар, олохтоох бородууксуйа хаачыстыбатыгар үтүө өттүнэн дьайыа.

Тыа хаһаайыстыбатын соҕотуопкатын тиһигин сайыннарар инниттэн судаарыстыба бэйэтин наадатыгар олохтоох бородууксуйаттан сорҕотун ырыынак сыанатыттан итэҕэһэ суох сыанаҕа атыылаһан ылыахтаах. Промышленнай предприятиелар инвестиционнай программаларын суотугар материальнай-техническэй базаларын тэрийэн, уһун болдьоххо кооператив холбоһуктарыгар тутуллубут объектары түүлэһиигэ биэрэн, тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорон таһаарааччыларга кууһунан уонна бытархай атыылаһыы ситимнэрин тэнитэргэ көмөлөһүөххэ наада.

Ыччат куораттан тыа сиригэр, төрөөбүт алааһыгар төннөр эрэ түбэлтэтигэр, биһиги тыабыт сирэ чэлгийэ сайдыа. Бу кыһалҕаны быһаарыыга тустаах инфраструктура тутуллуо, үлэнэн хааччыйыы, дьарыктаах буолуу тэриллиэ, аныгы технологиянан сэбилэммит производство баар буолуо, өрөспүүбүлүкэ орто көрдөрүүтүттэн намыһаҕа суох хамнас хааччыллыа.

Бырабыыталыстыба урут ылыллыбыт уонна уһун болдьохтоох нуорма-быраап аакталарыгар уларытыылары уонна эбиилэри киллэрэргэ (холобур, “2013-2016 сылларга уонна 2020 сылга диэри кэмҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыа сирин-уотун бигэтик сайыннарыы” Саха Өрөспүүбүлүкэтин кэлим программатын бигэргэтэр туһунан” Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын 2013 сыл муус устар 30 күнүнээҕи 126 № уурааҕар)

Тыа хаһаайыстыбатын бөдөҥ предприятиеларын тэрийии, олор үлэһиттэригэр үчүгэй хамнаһы хааччыйыы, тыа сирин оройуоннарыгар үлэтэ суох буолууну кыччатыы. Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы тутаах усулуобуйата – оҥорон таһаарыы таһымын уонна хаачыстыбатын үрдэтии. Бу сорук оҥорон таһаарыы бөдөҥсүйдэҕинэ эрэ ситиһиллиэ. Ол иһин биһиги бааһынай бөдөҥ (кэлэктиибинэй) хаһаайыстыбаларын, ону тэҥэ дьоҕус  хаһаайыстыбалаах фермердэр түмсүбүт тыа хаһаайыстыбатын производственнай кооперативтарын өйөөһүн дьаһалларын ырытан оҥоруохпут.

Инновационнай уонна энергияны кэмчилиир саҥа технологияны туттан тыа сирин олохтоохторун олорор усулуобуйаларын (гааһы киллэрии, уу, канализация ситимин тардыы, “өйдөөх дьиэ” — smart-home, smart-hause) уонна тыа хаһаайыстыбатын инфраструктуратын тупсаҕай оҥоруу соругун бырабыыталыстыбаҕа сүктэрии.

Тыа сирин олохтоохторун доруобуйаларыгар кыһамньы нэһилиэнньэлээх пууну ыраас уунан хааччыйыыга быһаччы көстөр. Саха сирин нэһилиэнньэтэ айылҕабыт уратытынан сүрүннээн күөл уутун иһэн олорор, оттон ол ууну ыраастыыр үрдүк технологиялаах саҥа установкалары туруорууну ирдиир. Бу кыһалҕаны быһаарыы ордук дьоһун суолталааҕын бэлиэтиибит.

Ырыынакка сыананы сүрүннээһин көмөтүнэн уонна тастан аҕалыллыбыт бородууксуйатааҕар олохтоох бородууксуйаҕа барыстаах усулуобуйаны тэрийэн, олохтоох табаары оҥорон таһаарааччылары өйүүр, олохтоох салаалар кэхтиилэрин сэрэтэр дьаһаллары ыларга.

Айылҕа-климат тыйыс усулуобуйата, икки атахтаах олохсуйбатах киэҥ нэлэмэн сирэ-уота, күрэстэһэр эйгэ суоҕа Арктика зонатыгар ырыынак сыһыана толору олохсуйарыгар кыах биэрбэт, ол иһин олорор дьиэ-коммунальнай хаһаайыстыба, энергетика, авиация, транспорт, суол хаһаайыстыбатын уонна тыа хаһаайыстыбатын салааларыгар уларыта тутууну ыытан, федеральнай хааһына тэрилтэлэригэр кубулутан, хаһаайынныыр субъектарга федеральнай судаарыстыбаннай өйөбүлү оҥоруу дьаһалларын олоххо киллэрдэххэ эрэ, Арктика сирин-уотун көдьүүстээхтик туһаҕа таһаарыы ситиһиллиэ.Онуоха2007 с. Саха сиригэр 24 аэропорт базатыгар “Хоту сир аэропортара” федеральнай хааһына тэрилтэтин тэрийии үтүө холобур буолар. Предприятие дохуотун уонна ороскуотун араастаһыыта федеральнай бюджеттан кыбартаал аайы бэриллэр субсидиянан толуйуллар. Дьэ, онон Арктикаҕа салгын олохтоох уонна регионнааҕы линияларын аэродромнарын ситимин оннунан хаалларыы уонна сайыннарыы көдьүүстээх механизма тобуллан олоххо киллэриллэр.

Олохтоох авиалинияларга авиатариип сыанатын 50 % дотациялааһын боппуруоһун быһаарыах тустаахпыт.

Регион иһигэр салгын транспорынан таһаҕаһы таһыыны хааччыйыыга хос үбүлээһин ороскуотун сабыыга Россия Федерациятын субъектарыгар федеральнай бюджеттан ыытыллар субсидияны биэрии саҥа механизмын ырытан оҥоруохпут (төгүрүк сыл үлэлиир массыына суола уонна тимир суол суох, бөдөҥ аэропортартан 500 тахса км ыраах сытар сирдэргэ).

Хотугу дойдуну социальнай-экономическай өттүнэн сайыннарыы тутаах усулуобуйатын быһыытынан хоту сиргэ таһаҕаһы таһыы көдьүүстээх механизмын торумнааһыҥҥа уонна олоххо киллэриигэ федеральнай салайар уорганнар кытталларын ситиһиэхпит.

“Хотугу сиргэ таһаҕаһы тиэйии туһунан” федеральнай сокуону туруорсуохпут.

Таһаҕаһы таһыы болдьоҕо хааччахтаммыт Уһук Хоту оройуоннарга уонна онно тэҥнэммит сирдэргэ социальнай суолталаах ас-үөл тутаах көрүҥүн, оттугу таһыы сыалыгар юридическай сирэйдэргэ бюджет кредитин биэрии туһунан нуорманы букатыннаахтык олохтооһун чааһыгар РФ Бюджетын кодексатын 93.2 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрэри модьуйуохпут.

“Судаарыстыба наадатыгар тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, сырьетун уонна аһын-үөлүн атыылаһыы уонна аҕалан биэрии туһунан” 1994 сыл ахсынньы 2 күнүнээҕи 53-ФЗ № Федеральнай сокуон 3 ыстатыйатыгар сөп түбэһиннэрэн,Уһук Хоту оройуоннары уонна онно тэҥнэммит сирдэры хааччыйарга  тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, сырьетун уонна аһын-үөлүн федеральнай Фондатын тэрийэри туруорсуохпут.

“Россия Федерациятыгар эргиэн үлэтин судаарыстыбаннай сүрүннээһин төрүтүн туһунан” 2009 сыл ахсынньы 28 күнүнээҕи 381-ФЗ№ федеральнай сокуон 9 ыстатыйатын 7 чааһын уларытарга этии киллэриэхпит (туһаныллар болдьохторо 30 күнү куоһарар ас-үөл табаараылыллыбыт күнүттэн төлөбүрэ 45 халандаарынай күҥҥэ диэри оҥоһуллар).Уһук Хоту оройуоннарга аһы-үөлү атыылаһан илдьиини туһааннаах ирдэбилгэ киллэрбэт нуорманы олохтуохха.

Хоту дьоҥҥо сөп түбэһэр  хамнас тутулун олохтооһун уонна кинилэргэ көрүллэр мэктиэлэр уонна компенсациялар суумаларын үлэ төлөбүрүн муҥутуур намыһах кээмэйин (МРОТ) ааҕыыга учуоттааһыны устуу боппуруоһун быһаарыахпыт.

Балык салаатын бигэтик сайыннарыыны хааччыйар инниттэн   Саха Өрөспүүбүлүкэтин Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл политикатын министиэристибэтин сирэйдээн балык хаһаайыстыбатын комплексын сайыннарыыны кытта сибээстээх судаарыстыба өҥөлөрүн толору оҥорор кэлим судаарыстыбаннай структураны анааһын көмөтүнэн салайыы тутулун сайыннарыы дьаһалларын ылыахпыт.

ВТО ирдэбиллэрин чэрчитинэн салааны сайыннарыы стратегиятын уонна өрөспүүбүлүкэ балыгын хаһаайыстыбатын комплексын бигэтик сайыннарыыга уонна “2012-2020 сылларга тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, сырьетун уонна аһын-үөлүн ырыынагын сүрүннээһин” өрөспүүбүлүкэ тус сыаллаах судаарыстыбаннай программатын чэрчитинэн толору үбүлээһини хааччыйыыга туһуланар уһун болдьохтоох тус сыаллаах хос программаны ырытан оҥоруохпут.

Балыгы бастааҥы астааһын сыахтарын, балык бултанар сирдэригэр аныгы технологиянан хам тоҥорор установканан сэбилэммит булуустардаах балыгы тутар пууннары тэрийиэхпит, ол барыта балык хаачыстыбатыгар үтүө эрэ өттүнэн сабыдыаллыа.

Өрөспүүбүлүкэ балыгын хаһаайыстыбатын  научнай өттүнэн хааччыйыыны, инники өттүгэр дьоһун кэскиллээх муора кытылынааҕы балыгы бултааһыҥҥа уу биологическай ресурсатын научнай сыаналааһыны, промышленнай уонна үгэс бултааһыҥҥа балык популяциятын оннунан хаалларар сыалтан арктическай өрүстэр кыахтарын сыаналааһыны күүһүрдүөхпүт, ону тэҥэ арктическай дойдулар (холобур, Норвегия) холобурдарыгар тирэҕирэн, муора кытылыгар үөскүүр балыгы үксэтиини сайыннарыы боппуруоһун үөрэтиэхпит.

Балык салаатын кредиттээһин, ол иһигэр сайыҥҥы бултааһын иннинэ балыксыттар сезоннааҕы ороскуоттарын үбүлээһин суотугар, а.э. субсидия үбүн абаансалааһын экономическай механизмын ырытан оҥоруохпут.

“Россия Федерациятын Хотугу сирин, Сибиирин уонна Дальнай Востогун көс олоҕунан олорор аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттары судаарыстыбаттан өйөөһүн туһунан” федеральнай сокуон барылын киллэриэхпит.

Киһи аймахха ураты историческай, култуурунай уонна экологическай суолталаах ханна да суох объект быһыытынан ЮНЕСКО аан дойдутааҕы култуурунай нэһилиэстибэтин састаабыгар хотугу дьиэ табатын иитии салаатын киллэрэр туһунан боппуруоһу норуоттар икки ардыларынааҕы таһымҥа көтөҕүөхпүт.

Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар  социальнай-экономическай сайдыыларын судаарыстыбаннай программатын ылары ситиһиэхпит.

Арктическай уонна хотугу оройуоннарга гааһы киллэриини, АЗС ситимнэрин тутууну уонна хоту сир олохтоохторугар хааччыллыылаах дьиэлэри тутууну ситиһиэхпит.

3. Наука уонна наука аныгы ситиһиилэрин — Саха сирин экономическай күүһүн бөҕөргөтүүгэ

Бары атын сайдыылаах дойдуларга курдук,Саха АССР тэриллиэҕиттэн Саха сирин айылҕатын баайын туһаҕа таһаарыы уонна оҥорон таһаарар күүстэрин сайыннарыы научнай төрүккэ ыытыллыбыта. М.К.Аммосов көҕүлээһининэн тэриллибит ССРС НА кэлим экспедициятын өйдөөн-санаан кэлиэҕиҥ. Аҕа дойду Улуу сэриитин  кэнниттэн тута Дьокуускай куоракка ССРС НА кэккэ институттардаах базата тэриллибитэ, ол хайа-хостуур промышленноһын тэтимнээх сайдыытыгар, транспорт инфраструктуратын, Тымныы полюһугар тыа хаһаайыстыбатын тэтимнээхтик сайыннарыыга олук уурбута.

Бүгүн да Саха Өрөспүүбүлүкэтэ дьоһун научнай кыахтардаах, төһө да үбүлээһин хааччахтаммытын үрдүнэн академическай институттар, РМНА СС уонна РТХНА СС институттара салгыы айымньылаахтык үлэлииллэр. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ оҥорон таһаарыы наукаҕа тирэҕирэр, инновационнай үрдүк технологиялаах производство киининэн буолуоҕа.

Наука уонна наука аныгы ситиһиилэрин Саха сирин экономическай күүһүн бөҕөргөтүүгэ туһаайан, биһиги манныгы хааччыйыахпыт:

Хотугу дойду усулуобуйатыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин экономикатын тэтимнээхтик саҥардан биэриини уонна инновационнай сайыннарыыны;

сырьевой хайысхаттан переработкалыыыр уонна таҥастыыр салааҕа көһөн, салаалар тутулларын сайыннарыыны;

транспорт уонна энергетика салааларын тэтимнээхтик сайыннарыыны;

экономика судаарыстыбаннай секторын оруолун үрдэтиини уонна онно олоҕуран экономиканы сайыннарыыны көдьүүһүрдүүнү;

өрөспүүбүлүкэ иһигэр торумнанар ас-үөл бородууксуйатын бигэ балансатыгар олоҕуран, тыа сирин территорияларын уонна АПК салгыы сайыннарыыны, ол түмүгэр олохтоох оҥорон таһаарыы таһымын биллэрдик улаатыннарыыны, ас-үөл хаачыстыбатын тупсарыыны;

НИР былааннарын, Өрөспүүбүлүкэ чугастааҕы кэмҥэ(2025 сылга диэри) социальнай-экономическай сайдыытын программатын уонна  Дальнай Восток регионун тэтимнээхтик сайыннарыы программатын учуоттаан, научнай уонна науканы тэрийии отчуоттарын ырытан оҥорууну уонна бигэргэтиини;

федеральнай, регионнааҕы уонна муниципальнай программаларга социальнай суолталаах уонна ордук көдьүүстээх инвестиционнай бырайыактары киллэрэргэ көмөнү оҥоруу;

ирбэт тоҥ зонатыгар уонна айылҕа-климат тыйыс усулуобуйатыгар дьоһун уопуттаах научнай тэрилтэлэр научнай-чинчийэр айан таһаарыыларыгар олоҕуран судаарыстыбаннай сакааһы ылары хааччыйар Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуону оҥорор аакталарын ырытан оҥорууну уонна бигэргэтиини;

научнай тэрилтэлэр уонна кэлэктиибинэй туһаныы кииннэрин (ЦПК) материальнай-техническэй базаларын сайыннарыыга өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай структураларын кытыннарыыны;

Дьокуускайдааҕы научнай киини сайыннарыыга, учуонайдар уонна наука үлэһиттэригэр аналлаах олорор дьиэни тутууга, онно анаан инфраструктураны тэрийиигэ профессионаллар этиилэрин бэлэмнээн киллэриини;

салаалардааҕы институттар научнай-чинчийэр ырытан оҥорууларын туһанан, бырабыыталыстыба уһун болдьохтоох дуогабарга олоҕуран сир баайын бөдөҥ туһанааччылары кытта бииргэ үлэлээһиҥҥэ дьаһаллары ылыытын;

научнай айан таһаарыылары олоххо киллэриигэ быһаччы дьаһаллары ылыыны;

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Наукаларын академиятын научнай-чинчийэр айан таһаарыыларын олоххо киллэриини научнай өттүнэн арыаллааһыны сүрүннээһин;

олорор дьиэнэн хааччыйан, граннары анаан туран, научнай үлэһиттэргэ, ордук эдэр учуонайдарга социальнай өйөбүлү оҥорууну;

аан дойду тутаах университеттарын уонна омук капиталын тардан, Дьокуускайдааҕы научнай киин базатыгар киһи аймах хотугу өбүгэлэрин, Хоту сир тыйыс усулуобуйатыгар икки атахтаах биологическай уонна култуурунай адаптациятын проблемаларынан дьарыктанар Норуоттар икки ардыларынааҕы научнай киини уонна Хотугу киһи институтун тэрийии туһунан боппуруоһу көтөҕүүнү;

Полярнай эргимтэ таһынааҕы айылҕаны харыстааһыҥҥа болҕомтону уурууну уонна өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар өрөспүүбүлүкэ, Бүтүн Россиятааҕы уонна аан дойдутааҕы суолталаах саҥа заповедниктары тэрийиини;

тупсаҕай гостиницалары, суолу-ииһи, сынньалаҥ, чөл олох атын объектарын тутууга инвестицияны тардан, Россия уонна аан дойду таһымыгар олохтоох туризмы сайыннарыыны;

аныгы интеллектуальнай уонна информационнай култуураны киэҥник тарҕатыыны, олор таһымнарын уонна хаачыстыбаларын үрдэтиини, ол барыта нэһилиэнньэ Интернет-компетенциятын, электроннай бырабыыталыстыбаны, уопсастыба уонна былаас хардарыта  сыһыаннарыгар информационнай технологиялары салгыы сайыннарар кыаҕы биэриэ.

4.Саха сирин табыгастаах экологическай туругун оннунан хаалларыы

Өрөспүүбүлүкэ сирэ-уота барыта ирбэт тоҥ муус үрдүгэр турар, онон тыыннаах айылҕа тыйыс усулуобуйаҕа баар. Онон производствоны сайыннарыы эрэ буолбакка, икки атахтаах олохсуйуута ийэ айылҕаҕа, тулалыыр эйгэҕэ охсууну оҥорор. Оттон чөл туруктаах тулалыыр эйгэ — бу чөл доруобуйалаах нэһилиэнньэ, хас биирдии норуот уонна бүтүн аан дойду инники кэскилэ.

Саха сирин экологиятын эйгэтигэр айылҕаны көдьүүстээхтик туһаныыга, энергияны кэмчилээһиҥҥэ, тулалыыр айылҕаны харыстааһыҥҥа үгүс өрүттээх былааннаах үлэ ирдэнэр. Ол барыта дьоһун үбү харчыны эрэйэр, ол эбэтэр ыраас экология хас биирдии киһи уонна өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин барытын олоҕо тупсуутун мэктиэтинэн буолар.

Экологическай уонна социальнай сыалга өрөспүүбүлүкэ хаһаайынныыр субъектарын үптэрин тардарга “Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар компаниялар-айылҕаны туһанааччылар социальнай уонна экологическай эппиэтинэстэрин туһунан” Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонун ылыахпыт.

Айылҕаны көдьүүстээхтик туһаныы уонна тулалыыр айылҕаны харыстааһын дьыалатыгар үгүс федеральнай нуормалыыр аакталар уонна сокуоннар биһиги усулуобуйабытыгар көдьүүстээхтик үлэлиир кыахтара суох. Үксүгэр ирбэт тоҥҥо айылҕа уратытын, төрүт олохтоох норуоттар айылҕа баайын туһаныыга үйэлэри уҥуордаан кэлбит үгэстэрин учуоттаабакка, Хотугу сир айылҕатыгар охсуулаах сокуоннары ылаллар. Бу хайысхаҕа федеральнай уорганнары кытта утумнаах үлэни ыытыахпыт.

Чугастааҕы кэмҥэ урукку өттүгэр икки атахтаах да, промышленность да таарыйа илик сирдэрин далааһыннаахтык туһаҕа таһаарыы саҕаланыа — араас дойдуттан, кый ыраах сирдэртэн хомуллубут үлэһит илии, анал специалистар кыттыылаах Саха сирин уйаҕас экосистематыгар кимэн киирии саҕаланыа. Саҥа, ол эрээри ыарахан техниканы, транспоры туһаныы күүтүллэр. Бу барыта бырабыыталыстыба уонна уопсастыбаннас айылҕаны харыстыыр, кэтээн көрөр-хонтуруоллуур үлэҕэ көхтөөхтүк ылсалларын, экологическай экспертиза бары ирдэбиллэрин толорууну эрэйэр. Экспертиза профессиональнай кадрдар, научнай тэрилтэлэр уонна уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрэ кыттыылаах үрдүк научнай таһымҥа аһаҕастык ыытыллыахтаах.

Ийэ айылҕаны оннунан хаалларыы уонна харыстааһын дьыалатыгар  биһиги нэһилиэнньэбит экологическай култууратын уонна билиитин-көрүүтүн таһыма, гражданскай көҕө, патриотическай өйө-санаата дьоһун суолталаах. Онуоха улахан болҕомто туһаайыллыахтаах, бырабыыталыстыба көмөтө оҥоһуллуохтаах.

“Уопсай экология төрүтэ” предмети оскуолаҕа үөрэтиигэ, саатар, уопсай орто үөрэх тиһигэр элективнэй куурус быһыытынан киллэрэргэ. “Саха сирин экологията” үөрэх дьиссипилиинэтэ бакалаврдары профессиональнай үөрэтии хайысхатыттан тутулуга суох М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет үөрэҕин былааныгар киирдэ.

Экологияҕа ким барыта, ол иһигэр хас биирдии гражданин сыһыаннааҕын быһыытынан, экологическай сырдатыы кэҥээн-дириҥээн иһиэхтээх, экологическай мониторинг, кэтээн көрүү уонна хонтуруол күүһүрүөхтээх, ону ситэриилээх былаас айылҕа харыстабылыгар уорганнара эрэ буолбакка, экологическай уопсастыбаннай тэрилтэлэринэн уонна холбоһуктарынан сүрүннэнэр уопсастыбаннас ыытыахтаах.

Онуоха бу дьыалаҕа сэбиэскэй былаас олохтонуоҕуттан (1924 с.), чэлгийэ сайдыбыт сылларыттан баай историческай уопуту мунньуммут “Айылҕа харыстабылын Бүтүн Россиятааҕы уопсастыбата” ураты оруолу ылар. 90 сылларга диэри бу тэрилтэ өрөспүүбүлүкэ айылҕа харыстабылыгар үлэтин барытын дьаһайара. Бүгүн бу уопсастыбаннай тэрилтэ бары уопсастыбаннай уонна судаарыстыбаннай тэриллиилэри кытта бииргэ үлэлииргэ, гражданнар көҕүлээһиннэрин өйүүргэ, кинилэри биир ситимнииргэ уонна үлэни иилииргэ бэлэм.

Саҥа инновационнай технологияларга олоҕуран бөҕү хос таҥастыыр промышленность аныгы тиһигин тэрийии айылҕаны харыстааһын дьыалатыгар дьоһун миэстэни ылар.

5. Уопсастыба сиэрин-майгытын, духуобунай сыаннастарын бөҕөргөтүү

Икки атахтаах бастыҥ гуманистическай үгэстэригэр олоҕурарсиэри-майгыны, духуобунай сыаннастары бөҕөргөтүү аныгы уопсастыба биир сүрүн соругунан буолар. Үүнэр көлүөнэ сиэр-майгы, духуобунай баайтуһунан өйдөбүллэрэ суураллыытабары өттүнэн утумнаах быһаарыыны эрэйэр дойдубут бүттүүнүн кыһалҕата буолар.

Биһиги үп-харчы күүһүн-кыаҕын, үүнэ-тэһиинэ суох барбыт коммерсияны, тугу барытын харчынан мээрэйдээһини, бэйэ эрэ иннин көрүнүүнү, кэрээнэ суох буолууну, күүһүнэн өттөйүүнүпропагандалааһыны бохсуох тустаахпыт. Судаарыстыбаннай, профессиональнай иэһи толорууга чиэһинэйдик сулууспалааһын чаҕылхай холобурдарын киэҥник сырдатан, гражданскай көхтөөх буолууну, былааһы кытта бииргэ үлэлээһини, коррупцияны, сокуоннайа суох байыыны-тайыыны, чунуобунньуктар сулууспалыыр балаһыанньаларын тус сыалларыгар туһаныыларын, бэриги биэриини, арыгылааһыны, наркоманияны утары охсуһууга сомоҕолоһон, ыччакка үтүө холобур буолуохтаахпыт. Хорсун быһыыланыы, буойун албан аатын, гуманизм идеяларын, дьоллоох дьиэ кэргэн, таптал, уһун олохтонуу, чөл олох сыаннастарын үрдүктүк тутууну иҥэриэхтээхпит.

Оҕолору, ыччаты Ийэ дойдуга таптал, интернациональнай доҕордоһуу тыыныгар иитиини күүһүрдүөх, аҕаларбыт-эһээлэрбит духуобунай нэһилиэстибэлэригэр, омукпут үгэстэригэр уһуйуох, норуоппут уонна судаарыстыбабыт албан ааттаах историятынан киэн туттууну бөҕөргөтүөх тустаахпыт.

Төрөөбүт тылы, нуучча тылын, төрөөбүт сиргэ-дойдуга тапталы, судаарыстыбаҕа, төрөөбүт өрөспүүбүлүкэбитигэр, бэйэ норуотун уонна атын норуоттар култуураларыгар ытыктабылы иҥэриэхтээхпит.

Кыра уонна обургу оҕолорго Интернет ситимигэр киирэн саарбах уонна угаайылаах информацияны ылыыларын анал сиидэлэри туруоран хааччахтыырга.

Өйү сайыннарыы, ааҕыы, кэрэни кэрэхсээһин, экологическай уонна информационнай култуура төрүттэрин бөҕөргөтөргө. Билиигэ-көрүүгэ, үөрэххэ, кэрэҕэ тардыһыыны, бэйэ кыаҕын сайыннарарга дьулуһууну өйүүргэ.

Уопсастыба үөрэтэр-сырдатар, култуурунай бары кыахтарын сокуону тутуһар, бэйэтэ туспа көрүүлээх, быраабын сатаан туһанар гражданины иитэн таһаарыыга түмэргэ, олор сокуону кэһиини, буруйу оҥорууну сэрэтэр дьаһаллары ыытыыларын тэрийэргэ.

Колледжтар уонна профессиональнай-техническэй училищелар ахсааннарын 1990 сыл иннинээҕи таһымҥа тиэрдэргэ. Араас эйгэҕэ албан аатырбыт туруу үлэһиттэр, уопсастыбаннай-политическай деятеллэр халыҥ кэккэлэрин үүннэрэн таһаарбытити үөрэх кыһалара специалистар саҥа көлүөнэлэрэ үүнэн тахсыытыгар дьоһун миэстэни ылаллар.

Ийэ дойдубут уонна төрөөбүт-үөскээбит өрөспүүбүлүкэбит духуобунай сыаннастарын уонна олохсуйбут сиэри-майгыны утумнаан көдьүүстээх хаһаайыстыбаннай үлэни тэрийэр кыахтаах үрдүк уонна орто сүһүөх салайааччылары бэлэмнээһин боппуруоһун быһаарарга.

Чөл олох хас биирдии киһи, хас биирдии дьиэ кэргэн тардыһар сиэрэ буолуохтаах. Кинилэргэ бары өттүнэн көмөнү оҥоруу уонна чөл олоҕу батыһалларыгар бары усулуобуйаны тэрийии — былаас уонна бырабыыталыстыба эбээһинэһэ.

Россия кэккэ регионнарыгар уонна ыаллыы судаарыстыбаларга буола турар быһыы-майгы дойду обороналанар кыаҕын, Аҕа дойдуну көмүскээччилэри, буойун-интернационалистары иитэн таһаарыы туһунан толкуйдуурга күһэйэллэр. Ол аата оҕолору байыаннай-патриотическай иитии, ыччат ортотугар байыаннай сулууспа суолтатын өрө көтөҕүү, байыаннай үөрэх уонна байыаннай науканы чөлгө түһэрии эрэйиллэр.

Бу хайысхаҕа үүнэр көлүөнэҕэ судаарыстыба историятыгар ытыктабыллаах сыһыаны иҥэриигэ ураты болҕомто ууруллуохтаах, урукку уонна билиҥҥи олохпут туһунан информация кыларыйар кырдьыкка олоҕуруохтааҕын туруорсуохтаахпыт.

***

Коммунистическай партия бэйэтин историятын усталаах-туоратыгар салайар уонна уопсастыбаҕа баһылыыр-көһүлүүр дьоһун уоппуту мунньунна. Тэҥ бырааптаныыга, киһи аймах бүттүүнүн, бары норуоттар дьоллорун иһин охсуһууга туһаайыллар дьиҥнээх коммунистическай идея араас кэмнэр уонна үйэлэр өркөн өйдөөхтөрүн бастыҥ айан таһаарыыларынан буолар. Икки атахтаах ыра санаатын быһыытынан саҕаланан, ол ССРС-ка олоххо киирбитэ. Россия сорох регионнарыгар коммунистическай үлэ-хамнас холобурун билигин да көрүөххэ сөп, бүгүн кинилэр аан дойду үп-харчы, экономическай кризиһин ситиһиилээхтик туорууллар. Онон биһиэхэ урукку үчүгэйи барытын чөлгө түһэрэр уонна ону өссө тупсарар кыах бэриллэр.

Коммунистар идеяларын уонна былааннарын туһугар куоластааҥ!

"Субботники под красным флагом"

Газета "Правда" о непрекращающейся традиции

якутских коммунистов

Как ни старались «ударники капиталистического труда» предать забвению всё, что связано с Советской властью, традиции коммунистических субботников у нас, в Якутии, по-прежнему востребованы.

Хочется рассказать об опыте работы Чурапчинского райкома КПРФ. Ежегодно 22 апреля, в день рождения Владимира Ильича Ленина, сразу после митинга и возложения цветов к памятнику вождя мирового пролетариата, организуется массовый выезд коммунистов в наслеги (якутские посёлки) на коммунистический субботник. Но чурапчинцы организуют субботники не только в ленинские дни.

Райкомовцы заранее определяют фронт работ, как правило обговаривая все детали, и, главное, делают всё для того, чтобы субботники превратить в праздники труда, видимо, поэтому люди и участвуют в них с большим удовольствием.

— Доехав до места, мы первым делом водружаем красный флаг и вывешиваем агитационные плакаты, — говорит первый секретарь райкома Семён Иванович Никитин. — А потом принимаемся за работу: облагораживаем родные места, строим, ремонтируем, высаживаем деревья, обустраиваем детские площадки...

Так, члены коммунистической бригады под руководством своего партийного лидера работали в селе Чыаппаре на сооружении большого коровника для крестьянского хозяйства «Кырымах», которым руководит коммунист Николай Лыткин. Здесь работа, в буквальном смысле, кипела. Энергичный стук топоров, звонкая «песня» бензопилы «Дружба», рокот мотора трактора — эти жизнеутверждающие звуки заполонили Чыаппару с раннего утра. Работали засучив рукава до самого позднего вечера.

Оптимистичный настрой участников субботника поддерживала советская патриотическая музыка, льющаяся из динамиков во все уголки небольшого села. Завидя развевающийся на ветру красный флаг, селяне потянулись к коммунистам и с любопытством наблюдали за их действиями, рассматривали плакаты и транспаранты, брали газеты «Правда» и «Коммунист», присоединялись к работе.

После субботника местные жители от души поблагодарили чурапчинцев: развели костёр и приготовили настоящий якутский обед — чай с молоком, варёное жирное мясо, деревенский хлеб со сметаной.

Такие субботники сплачивают не только коммунистов различных наслегов и районов, но и беспартийных якутян вокруг КПРФ. Чурапчинский райком КПРФ под руководством Семёна Никитина планирует расширить своё поле деятельности по организации субботников — сознательного, добровольного, бесплатного труда на общее благо.

Галина МОХНАЧЕВСКАЯ