Бэрэсидьиэн этэринэн, Тыа сирин сыла 2013 сылынан түмүктэнэн хаалбакка, XXI үйэҕэ тыа сирин сайдыытын олугун ууруохтаах. Сыл бүтүөр диэри нэһилиэнньэттэн элбэх этии хомуллуохтаах. Бырабыыталыстыба онно олоҕуран, тыа сирин олоҕун-дьаһаҕын, нэһилиэнньэ туругун барытын сиһилии ырытан, чинчийэн, муус устарга диэри сайдыы бырагырааматын оҥоруохтаах.

Роскомстат дааннайынан, 2012 с. бастакы кыбартаалыгар Саха сиригэр орто хамнас кээмэйэ 35599,7 солк. этэ. Оттон СӨ Госкомстатын 2012 с. тохсунньу-атырдьах ыйдарын дааннайынан, 37285,9 солк. тиийэ үрдээбит. Билбэт киһи маны көрөн “олохторо тупсан абыраммыт да дьон” диэх курдук. Ол эрээри, төһө да элбэхтик «саахар» диэбитиҥ иһин, айаххар минньийэн кэлбэт. Бу дааннайга тирэҕирэн, киин былаас, Арассыыйа хараҕар Саха сирин олохтоохторо бука бары баай курдукпут. Ол иһин араас омук уос-тиис салаһаары хотоҕостуу субуллар буолуохтаах.

Дьиҥэр, бу орто хамнаска биэнсийэлээхтэр, оҕолор, устудьуоннар, үлэтэ суохтар уо.д.а. балачча элбэх киһи киирбэттэр. Холобур, Саха сирин 958,5 (2010 с. биэрэпис) нэһилиэнньэлээҕиттэн, 130,7 тыһыынчата – үлэлээбэт биэнсийэлээхтэр.

Орто хамнас үрдүк хамнастаах уонна кыра хамнастаах икки ардын суурайан, дьиҥнээх олоҕу көрдөрбөт.

Саха сиригэр сир баайын хостуур тэрилтэлэр орто хамнастара билигин 65 тыһ., оттон т/х-тын үлэһитин ылар хамнаһа – 18 тыһ. Салайар уорганнартан ураты бүддьүөт эйгэтин үлэһиттэрэ да дуоннаах хамнастара суох. Т/х үлэһитин орто хамнаһа эмиэ сүүрүҥүй, манна чунуобунньук хамнаһа кыбыллан “өрө тэбэн” биэрэр.

Арассыыйаҕа билиҥҥи орто хамнаһа (2012 с. 1 кыб.) 26440 солк. Регионнарынан ыллахха, 30-40 тыһ. орто хамнастаах 4 регион (Саха сирэ, Мурманскай, Камчатка, Петербург), 40-50 тыһ. – 4 (Ханты-Манси, Сахалин, Тюмень, Москуба) бааллар. Оттон Чукотка – 57,8, Ненец АУо – 53,4, Ямал-ненец АУо – 75, 5 тыһ. солк. орто хамнастаахтар. Онтон баһыйар үгүс регион 15-22 тыһ. солк. иһинэн-таһынан олороллор. Кавказка 14-18 тыһ. солк., күүстээх сайдыылаах аатырар Татарстаҥҥа – 20,8, Башкортостаҥҥа – 18,2 тыһ. солк. эрэ орто хамнастаахтар. Дойдуга орто хамнас итинник туруктаах кэмигэр, “Саха сирин тыата дьадаҥытык олорор” диэн кими да итэҕэппэккин. Дойду салалтата биһигини “үчүгэйдик олороллор” диэн кыһаммат. Нуучча националистара «сахалар биһигини супту уулаан байан олороллор” диир буолуохтарын сөп. Табылыыссаҕа көрөргүт курдук, саамай эстибит-быстыбыт диир тыабыт сирин олохтооҕо нуучча сорох уобаластарынааҕар «үчүгэй олохтоох» курдук.

***

Киһи сонньуйуох, 37 тыһ. солк. орто хамнастаах Саха сирэ, 34 тыһ. хамнастаах  (2011 с.) Арассыыйа билимин акадьыамыйатыттан да ордук курдук буолан тахсар. Бу күннэргэ РФ үөрэҕин саҥа миниистирэ Д.Ливанов “учуонай преподаватель 20-30 тыһ. солк. ылар буоллаҕына – ол кини мөлтөҕүн туоһута” диэн билим эйгэтигэр улахан айдааны тарта. НТВ суруналыыстара үөрэтэн көрбүттэрэ, Москубаҕа үрдүк үөрэх кыһатын орто хамнаһа 28 тыһ., оттон МГУ доценын хамнаһа 21, профессора 30 тыһ. буолар эбит. Д.Ливанов бу курдук толоостук тыллаһан, дойдуга билим туругун букатын билбэтин көрдөрөр. Ол арҕааҥҥы дойдулар учуонайдара хастыы да тэрилтэҕэ тэҥҥэ үлэлииллэр. Арассыыйаҕа балаһыанньа адьас атын. Балаһыанньа уустугун көрөн, В.Путин быһаас “билим акадьыамыйатын орто хамнаһа 2018 сылга 34-тэн 68  тыһ. диэри буолуоҕа” диэн эрэннэрбитэ.

***

Саас В.Путин Арассыыйа нэһилиэнньэтин 13 %-на, о.э. 18 мөл. киһи, быстар дьадаҥы, хамнас алын таһымыттан кыра дохуоттаах диэн этэн турар. Оттон, дьиҥинэн, Саха сиригэр дьадаҥы дьон ахсаана Арассыыйа орто көрдөрүүтүттэн үрдүк – 18,7 %. Ол аата 180 тыһ. киһи быстар дьадаҥытык олорор. “Дьадаҥы дьон 80 %-нын элбэх оҕолоох ыаллар ылаллар” диэн Ил Түмэҥҥэ алтынньы 24 күнүгэр буолан ааспыт Төгүрүк остуолга этэн тураллар.

Саха сирэ РФ 10 саамай үрдүк хамнастаах бастыҥ регионнарын ортотугар сылдьар диэбиппит. Бу орто хамнас албыныгар «үктэтэн», араас охсууга түбэһиэхпитин, кыһалҕабытын быһаартарбакка хаалыахпытын сөп. Холобур, соҕуруу орто хамнаһы «бэлиитикэ оонньуутугар» туттар буоллулар. М.Топилин РФ Үлэҕэ миниистирэ буолаат, «бүддьүөт эйгэтин сорох үлэһиттэрин, холобур, быраастар, профессордар, преподавателлэр, хамнастара регионнарын орто хамнаһыттан икки төгүл үрдүк буолуохтаах» диэн соругу туруорбута. Төһө да популизмҥа майгынныырын иһин, бу РФ улахан миниистирин этиитэ. Оччотугар 2018 с. Саха сиригэр быраас орто хамнаһа 74 тыһ. солк. буолбатаҕына, регион салалтатын эппиэккэ тардыахтарын сөп буолан тахсыбат дуо?

Балаҕан ыйыгар «Биир Ньыгыл Арассыыйа» салалтата «Үөрэх модернизацията» диэн селекторынан мунньаҕы ыыппыта. Онно кинилэр “учууталлар регион орто хамнаһыттан итэҕэһи ылыа суохтаахтар” диэн ирдэбил хайдах туолан иһэрин көрбүттэрэ. Учуутал хамнаһа Саха сиригэр хайдах 37 тыһ. солк. буолуон сөбүн удумаҕалаан көрүөҕүҥ. Орто хамнас табылыыссатыгар көстөрүн курдук, учуутал орто хамнаһа баай Дьокуускайга, бырамыысыланнай оройуоннарга да 37 тыһ. солк. ырааҕынан тиийбэт. Тыа улуустарыгар 20 тыһ. да тиийбэт. Быраастар биир оннуктар. Судургутук санаатахха, бүддьүөт үлэһитин хамнаһа Саха сирин дохуота эмискэ үрдээтэҕинэ, киинтэн харчы биэрдэхтэринэ, эбэтэр... “оптимизациялаан” киһи бөҕөнү сарбыйдахтарына эрэ эбиллэр кыахтаах. Билигин үөрэх эйгэтигэр эмиэ өрө-таҥнары саамылааһын, сарбыйыы баран эрэр дииллэр. Ити баҕар, киинтэн учуутал хамнаһын үрдэтэр «бэлиитикэ” содула буолуон эмиэ сөп.

Орто хамнас экэниэмикэ салааларынан араастаһыытын көрдөрөөрү, бу аҕыйах улуустары, куораттары, бырамыысыланнай оройуоннары холобурга ыллыбыт (табылыыссаны көр.). Манна орто хамнас диэн аллараа строканы бэйэм түҥэтэн таһаардым. Онтон атын сыыппаралар барыта СӨ Госкомстатын дааннайдара.

Харчы – экэниэмикэ хаана, онон харчы ханна төһөлүү тиксэрин “орто” көрдөрүүнэн буолбакка, чуолкай билэрбит наада. Оччотугар эрэ Тыа сирин сыла кэлэр сылларга сайдыыны түстүүр тосхоло оҥоһуллуо. Арассыыйаҕа дохуот араастаһыытын аахпыттар. Нэһилиэнньэ 10 %-нын ылар баай дьоҥҥо уопсай дохуот 29,7 %-на; 10 % саамай дьадаҥы дьоҥҥо – 2 %-на тиксэр. Баай, дьадаҥы диэн арахсыы дириҥээн иһэрэ бу табылыыссаҕа эмиэ көстөр.

Улуустарынан ылан көрдөххө, арыый обургу хамнаһы тыа сиригэр үп, салалта эйгэтин үлэһиттэрэ, тутуу, уот, гаас, уу ситимин үлэһиттэрэ ылаллар. Манна бэрт аҕыйах киһи үлэлиирин бэркэ билэбит.

***

Билигин сорох эспиэрдэр Арассыыйаҕа “дьадайыы таһымын” атыннык уларытан көрөрү туруорсаллар. Кинилэр “ити билигин дьадаҥы дэнэр дьон, дьиҥинэн, букатын быстар дьадаҥылар” дииллэр. Арассыыйаҕа олох алын таһымын кээмэйэ кэлэр сылга 6,1 тыһ. буолуохтаах. Саха сиригэр 2012 с. 2 аҥаарыгар 10354 солк. тэҥнэһэр.

Атын дойдуларга, “орто хамнас, олох алын таһыма” диэн оннугар “ыал уопсастыба таһымынан тиийинэн олорор дохуота” (The minimum income standard (MIS) study) диэн өйдөбүлү тутталлар. “Джозеф Роунтри пуондата” диэн аһымал тэрилтэтэ 2008 с. аахпытынан, Англияҕа икки оҕолоох ыал тиийинэн олороругар сылга 36800 фунта (57 тыһ. дуоллар – 1,7 мөл. солк.) наада эбит.

Бу икки көрдөрүүлэр тус-туһунан өйдөбүллээхтэр. Биһиэнинэн дьадаҥыга бэриллэр харчы, Англияҕа – уопсастыба дьоһуннаах олохтоох буоларыгар дьулуһар индикатор.

Киһи орто дойдуга сүрүн анала – олох олоруу, оҕо төрөтөн-иитэн туһалаах киһини оҥоруу. Онон Ил Түмэн өрөспүүбүлүкэбитигэр итиннэ маарынныыр олохпутун сааһылыыр, үчүгэй олоххо дьулуһар индикатор олохтуура омнуо буолуо суох этэ. “Орто хамнаһы” тумулук туттан бүтүөх баара. Холобур, “Саха сирин икки оҕолоох ыала ыйдааҕы дохуота, ипотеканы, кирэдьиити, оҕо иитиитин, таҥаһы-сабы, малы-салы ылынарын учуоттаан туран, 130-150 тыһ. солк. буоларын ситиһиэхтээхпит” диэн уопсастыбаҕа сорук туруорар хайдах буолуой? 20 сылы быһа «дьадаҥыны иитэн» кэллибит. Ол түмүгэр билигин тыабыт сирэ өтөхсүйэн бүтэн эрэр. Орто хамнас оннугар биэстии тыһыынчанан наардаан, нэһилиэнньэни хас да категорияҕа араардахха дьиҥнээх олох таһыма көстөн тахсан кэлиэ этэ. Оччотугар харчы хонтуруола, туох иһин эппиэтинэс ирдэнэрэ, ханна үлэ миэстэтэ тэриллиэхтээҕэ барыта чуолкай көстүө этэ.

Ыччат куоракка талаһара өйдөнөр. Хамнас үрдүк, үүнэр-сайдар кыах баар курдук. Билигин тыа дьоно бары кэриэтэ оҕолорун куоракка олохтуу, дьиэлии сатыыр кыһалҕалаахтар. “Спрос” улахан буолан, ол аайы дьиэ-уот, куортам сыаната үрдүү турар. Ол түмүгэр, тыа дьонун үгүс бырыһыана баан хабалатыгар батыллан олорор.  Тыа сиригэр барар т/х көрүллэр харчы, учуутал-быраас хамнаһа барыта кэриэтэ Дьокуускай куоракка “төннөн”, тутууга үлэлиир туора омук дьонун хамнастыыр буолбатах дуо? Харчыта суох ыччат үчүгэйдик аһаабакка-таҥныбакка доруобуйатын, кэскилин кэбирэтэр. Итинник балаһыанньа уларыйбатаҕына, харчы сүүрүгэ тыа олоҕун таһымын үрдэтэ хаалбатаҕына, – саха норуотун кыһалҕата дириҥиир туруктаах.

***

Бэрэсидьиэн ыйааҕын тыа дьоно улаханнык эрэнэ иһиттэ, ылынна. Тыа сирин сыла кэлэр сайдыы олугун охсуохтаах, дьон өйдүүр, дьулуһар, итэҕэйэр, «тойоттор уочараттаах албыннара» дэммэт гына оҥоһуллуохтаах. Бу ыйаах тыа дьонугар эрэ буолбакка, бүттүүн саха норуотун дьылҕатыгар улахан суолталаах. Ону мүлчү туппаппыт ирдэнэр. 

Улуустарынан орто хамнас (2011 с. тохсунньу-ахсынньы)