Бу дьаґал бэйэтин кэмигэр саамай сіптіі±µнэн билиниллибитэ. Алаастартан кіґін киирэн, биир сиргэ туілбэлээн олорорго тµмсµбµттэрэ. Тыа сиригэр улахан хамсааґын тахсан, сири кытта µлэ, ынах уонна сылгы иитиитэ кµµскэ сайдыбыта. Илиинэн уонна кілінін µлэ улам техниканан солбуллубута.
Саха сиригэр колхозтары уонна совхозтары тэрийии тыа сирин олохтоохторугар улахан уларыйыылары а±албыта. Ґлэґит дьон оло±о лаппа тупсубута. Ол курдук, тыа хаґаайыстыбатын сµрµн салаалара — сµіґµ иитиитэ, сири оІоруу — кµµскэ сайдыбыттара. О±уруот аґын µµннэрии тэнийбитэ. Илии ыарахан µлэтэ саІаттан саІа техника кµµґµнэн солбуллубута. Ордук ынах сµіґµнµ иитиигэ механизация µлэтэ кµµскэ киирбитэ.
Тыа хаґаайыстыбатын производствотын бідіІ салайааччылара, специалистара, µлэ майаактара баар буолбуттара. Ґлэґиттэри кі±µлµµр дьаґаллар олохтононнор, дьон харыларын кµµґµнэн бэйэлэрин харыстаммакка, тустаах µлэлэригэр чиэґинэйдик, таґаарыылаахтык, µтµі суобастаахтык сыґыаннаґан, сайдыы суолун тутуспуттара. Олох инники диэки сайдыытын хааччыйбыттара.
МэІэ ХаІалас оройуонугар 1945 сыллаахха 39 колхоз баара. А±а дойду Улуу сэриитин сут-кураан дьыллара, дойду µрдµнэн буолбутун курдук, оройуон экономикатыгар, оло±ор-дьаґа±ар улахан охсууну оІорбуттара.
1945 сыллаахха оройуон 39 колхоґугар 2343 гектар бааґына±а бурдук µлµйбµтэ. Алаастар уулара уолан, 13 979 гектар ходуґа сирэ курааннаан, от µµммэтэ±э. Ол тµмµгэр оройуон колхозтара Орджонидзевскай, Амма, Чурапчы, Уус-Маайа, Таатта оройуоннарыгар, барыта 26 сиргэ 3633 сµіґµнµ кыстаппыттара.
Ґлэґит илии тиийбэтэ. Сыл аайы балык со±отуопкатыгар, тµµлээ±и бултааґыІІа, мас кэрдиитигэр, таґа±ас тиэйиитигэр оройуонтан 600-кэ киґи барара. Колхозтар олохтоох сирдэригэр баар дьахталлар, о±олор, кырдьа±астар, сэрииттэн эргиллэн кэлбит фронтовиктар бэйэни харыстаммакка, сарсыарда эрдэлээн, киэґэтин хойутаан, µс туман тµґµір диэри ходуґаттан тахсыбакка харыларын кµµґµнэн µлэлииллэрэ.
Ити кэмнэ Сэбиэт сирин салалтата колхозтарга эбии тілібµрµ сµіґµнэн, аґынан биэриини олохтообута. МТС-тар колхозтарга кімілірµн кµµґµрдэр, итиэннэ 1946 сылтан колхозтары балыгы со±отуопкалааґынтан босхолуур, тыа хаґаайыстыбатын материальнай-техническай базатын бі±іргітір, саІа кадрдарынан хааччыйыы туґунан дьаґалы ылыммыта. Ол тµмµгэр оройуон 16 колхоґа туораахтаах культара ыґыытыттан босхоломмута, 40 колхоз ыґыыта 30 быраґыан, о±уруот аґын µµннэрии былаана 50 быраґыан аччатыллыбыттара. Сµрµн бол±омто ынах сµіґµнµ уонна сылгыны иитиигэ туґаайыллыбыта.
Колхозтар уонна µлэґиттэр ортолоругар социалическай куоталаґыы киэІник тэнитиллибитэ. Ол тµмµгэр колхозтар производственнай µлэ салааларыгар кірдірµµлэрэ сыллата µрдээн испитэ. Производство бастыІнарын, µлэ майаактарын ахсаана эбиллэн барбыта. Дьон µлэ±э сыґыана уларыйан, µлэ дьиссипилиинэтэ бі±іргіін, µлэ оІорон таґаарыыта улаатан, µлэ хаґаайыстыбата тупсан барбыта.
Ґлэ µрдµк оІоруутун тупсарыы холобурунан Хара±а Сталин колхоз µлэґитэ Семен Петров буолбута. Кини биир смена±а 9,37 гектары о±устаран, Молотов колхозка бырааттыы Николай уонна Иннокентий Андреевтар смена±а кіміліін 19,5 гектары о±устаран, саІа рекорду олохтообуттара.
Оттон Павел Дмитриев (Бачыым Байбал) то±ус кілінін 15 килэмиэтирдээх сиртэн Майа оскуолатыгар со±ото±ун 800 кубометр уокка оттор маґы таспыта. Кэлин со±ото±ун 10 кілінін ферма сµіґµтµн отун тиэйэн, µрдµк таґаарыылаах µлэ µтµі холобурун кірдірбµтэ.
Павловскайга о±уруоччуттар µлэлэригэр анаан саІа паровой массыына оІоґуллубута. Сµіґµ иитиитигэр Молотов колхоз ыанньыксыта Е. Дьяконова, ыанар ынахтан ньирэйи арааран кірµµ саІа ньыматын олохтообута.
“Комбайн” колхоз сылгыґыта Афанасий Степанов 1945 — 1949 сылларга сахалартан бастакынан сылгыны иитиигэ, киниттэн тірµі±µ ылыыга µрдµк кірдірµµлэри ситиспитэ. Ол курдук, биэс сыл устата 26 биэттэн 21 кулуну, ол иґигэр 1947 сыллаахха 21 биэттэн 100 быраґыан тірµі±µ ылбыта уонна тыыннаахтыы ииппитэ. Дьаныардаах µлэтин, µлэ±э-хамнаска чиэґинэй сыґыанын иґин Афанасий Егоровичка “Социалистическай Ґлэ Геройа” µрдµк аат иІэриллибитэ.
Саха сирин тыйыс усулуобуйатыгар Михаил Егоров аан бастаан о±уруот аґын: хаппыыста, о±урсуу, томат, моркуоп, сµбµікµлэ, эриэппэ сиэмэлэрин µµннэриини ситиспитэ. Ону тэІэ итиини сібµлµµр, эрдэ ситэр дыняны, арбуґу µµннэриигэ, элбэх салаа куоластаах сэлиэґинэй саІа суордун арыйыыга тиийэ дьаныардаахтык µлэлээбитэ.
О±уруот аґын дэлэтиигэ µрдµк кірдірµµлэрин иґин Михаил Григорьевичка 1947 сыллаахха Ленин ордена туттарыллыбыта. 1952 сыл кулун тутарыгар ССРС Министрдэрын Сэбиэтин ыйаа±ынан Михаил Егоровка “Государственнай бириэмийэ лауреата” бочуоттаах аат иІэриллибитэ.
Кини о±уруот аґын µµннэриигэ µрдµк кірдірµµлэрин иґин 1940 уонна 1954 сыллардаахха Бµтµн Союзтаа±ы тыа хаґаайыстыбатын быыстапкатыгар (ВДНХ) кыттыбыта. Ону таґынан Саха АССР Ґрдµкµ Сэбиэтин депутатынан µс тігµл быыбардаммыта.
Максим Горькай аатынан совхозтан “САССР норуотун хаґаайыстыбатын µтµілээх µлэґитэ” µрдµк ааты 12 киґи ылбыта, Ленин орденын — икки, “Ґлэ Кыґыл Знамята” ордены — 7 киґи.
Карл Байкалов аатынан совхозтан Ленин, “Бочуот Знага”, “Норуоттар до±ордоґуулара” орденнарынан биирдии киґи на±араадаламмытара, “Ґлэ±э килбиэнин иґин” мэтээлинэн — биэс киґи.
Ити ааттаммыт совхозтар айымньылаах, дьµккµірдээх µлэлэринэн МэІэ ХаІалас оройуона іріспµµбµлµкэ±э тыа хаґаайыстыбатын бородууксуйатын 10 — 12% биэрэрэ. Итиэннэ биир бастыІ µлэлээх оройуонунан буолбута.
Бу оройуон сайдыытын историятыгар киирэр ситиґиилэр. Тыа сирин оло±ун, наука ситиґиилэригэр оло±уран, уларыта тутууга, тыа хаґаайыстыбатын производствотын промышленнай тірµккэ оло±уран сайыннарыыга бастакы хардыылар буолуохтарын сіп.
Оччотоо±у кэмІэ колхоз тутулун бі±іргітіргі, дьаґайар-тэрийэр µлэни саІа таґымІа таґаарбыт, оло±у хамсатар µлэни тэрийэр дьо±урдаах, салайар талааннаах, эппиэтинэстээх, ирдэбиллээх производство командирдара баар буолбуттара. Ол кэмІэ МэІэ ХаІалас оройуонун Сталин аатынан колхоз бэрэссэдээтэлэ М.Д. Петров ССРС Ґрдµкµ Сэбиэтин депутатыгар тиийэ µµммµтэ.
Сайдыы саІа кирбиигэ киирэн, тыа хаґаайыстыбатын саІа техниканан хааччыйыы политикатыгар оло±уран, бытархай колхозтары 1931 сыллаахха холбоон, “Кыґыл тыраахтар” колхоз диэн ааттаабыттара. 1936 сыллаахха бу колхоз чилиэнин ахсаана 66 киґиэхэ тиийбитэ. Бэрэссэдээтэлинэн М.М. Павлов анаммыта.
Колхоз туораахтаах культуралартан ортотунан биир гектартан 10,07 центнер сэлиэґинэйи, 16,0 центнер оруоґу, 8,55 центнер дьаарыссаны хомуйан, 1940 сыллаахха иккиґин Бµтµн Союзтаа±ы тыа хаґаайыстыбатын быыстапкатын кыттыылаа±а буолбута. Ити сыл “Кыґыл тыраахтар” колхоз бурдук уґулуччу µµнµµтµн ситиґэн, “Бочуот Знага” орденынан на±араадаламмыта, 10 тыґыынча харчынан уонна таґа±ас массыынатынан бириэмийэлэммитэ. Ол кэмІэ республика биир да колхоґа итинник µрдµк на±араада±а тиксэ илигэ.
Сэбиэскэй былаас µлэґит киґи туґугар, кини оло±ун хаачыстыбатын саІа таґымІа таґаарарга кыґаллара. Алаастарынан бытарыґан олорор саха дьоно тµмсэн, бииргэ олорон, кµµґµ холбоон, саІа оло±у тутарга-айарга ситиспит сорох ча±ылхай кістµµлэрэ итинник этилэр.
Валерий ФИЛИППОВ,
РФКП МэІэ ХаІалас
оройуонунаа±ы комитетын
бастакы секретара.