90-с сыллар ааспыттара. Икки тыһыынча сыллаахха былааска Владимир Путин кэлбитэ. 18 сыл устатыгар кини былааска президент, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин, онтон эмиэ президент быһыытынан олордо. Хас биирдии судаарыстыбаннай деятель туһунан кини этэр тылларынан, биэрбит эрэннэриилэринэн буолбакка, оҥорбут дьыалатынан, дойду нэһилиэнньэтин олоҕунан-дьаһаҕынан сыаналыыллар.
ХХ үйэ 20-30 сылларыгар Сталин уонна XXI үйэ бастакы сүүрбэ сылыгар Путин ситиспит ситиһиилэрин тэҥнээн көрүү элбэҕи кэпсиир. И.В.Сталин 1922 сылтан 1940 сылга диэри дойдуну салайбыт 18 сылыгар коммунистар партияларын уонна нэһилиэнньэ күүһүн түмэн Аан дойду бастакы сэриитин уонна Гражданскай сэрии сылларыгар урусхалламмыт дойду экономикатын чөлгө түһэрбитэ. Ол кэнниттэн бастакы бэтилиэккэлэр былааннарын олоххо киллэрии саҕаламмыта. 1931 сыл олунньуга промышленность үлэһиттэрин Бүтүн Союзтааҕы бастакы конференцияларыгар И.В. Сталин: “Биһиги сайдыылаах дойдулартан 50-100 сыл хаалан иһэбит. Бу хаалыыны 10 сыл устатыгар туоратыах тустаахпыт. Биитэр биһиги ону ситиһиэхпит, биитэр биһигини тэпсэн кэбиһиэхтэрэ”, - диэбитэ.
Дойду экономикатын сүһүөҕэр туруоруу өстөөхтүү судаарыстыбалар төгүрүктээн олорор кэмнэригэр ыытыллыбыта. Ханнык да инвестиция, көмө тастан кэлбэтэҕэ. Бэйэбитигэр, бэйэбит ис кыахпытыгар уонна нэһилиэнньэ, ордук ыччат күүрээннээх үлэтигэр эрэ эрэниэххэ сөп этэ. Ол түмүгэр сылын ахсын 300 предприятие үлэҕэ киирэрэ. Бастакы бэтилиэккэ (1928-1932) биир сылыгар дойду промышленнай кыаҕа икки төгүл улааппыта. 1927-1940 сылларга дойду үрдүнэн 9 тыһыынча кэриҥэ саҥа собуоттар тутуллубуттара, промышленнай бородууксуйа кээмэйэ 8 төгүл улааппыта. Бу көрдөрүүтүнэн ССРС аан дойдуга АХШ кэнниттэн иккис миэстэҕэ тахсыбыта.
Икки бэтилиэккэ устатыгар ыытыллыбыт индустриализация түмүгүн И.В. Сталин ВКП(б) Пленумугар таһаарбыта:
“Дойду индустриализациятын төрүтэ – хара металлургия – биһиэхэ суох этэ. Билигин баар. Биһиэхэ трактор промышленноһа суох этэ. Билигин, дьэ, баар. Автомобиль промышленноһа суох этэ. Билигин баар. Станогу тутуу суоҕа. Билигин баар. Аныгы дьоһун химическэй промышленноспыт суоҕа. Билигин баар. Тыа хаһаайыстыбатын аныгы массыыналарын оҥорон таһаарар промышленноспыт суоҕа. Билигин, дьэ, баар буолла. Авиационнай промышленноспыт суоҕа. Билигин баар. Электричэскэй энергияны оҥорон таһаарыыга бүтэһик миэстэлээх этибит. Билигин бастакылар кэккэлэригэр баарбыт. Ньиэп бородууктатын уонна чоҕу оҥорон таһаарыыга эмиэ бүтэһик миэстэлээх этибит. Билигин бастакы миэстэлэртэн биирдэстэригэр баарбыт. Собус-соҕотох чох-металлургическай базалаахпыт Украинаҕа баар этэ. Билигин Илин дойдубут киэн туттуута буолар саҥа чох-металлургическай базаланныбыт. Дойдубут хоту өттүгэр текстильнэй промышленность собус-соҕотох базата баара. Билигин Орто Азияҕа уонна арҕаа Сибииргэ текстильнэй промышленность икки саҥа базата баар буоларын ситистибит”.
30-c сылларга промышленнай бородууксуйа үүнэр тэтимэ сылын ахсын 16% куоһарара. 20 сыл устатыгар дойду экономическай кыаҕа 70 төгүл улааппыта. ССРС ыытыллыбыт индустриализацияҕа Британия энциклопедиятыгар маннык сыана быһыллыбыта: “ССРС уон сыл устатыгар биир саамай хаалыылаах судаарыстыбаттан улуу индустриальнай державаҕа кубулуйбута. Ол аан дойду II сэриитигэр сэбиэскэйдэр кыайыыларын хааччыйбыт төрүөттэртэн биирдэстэрэ этэ”.
Коммунистар салалталарынан сэбиэскэй норуот промышленноһы эрэ тэрийбит буолбатах. Промышленность үүнүүтэ, куораттар эбиллиилэрэ куорат нэһилиэнньэтэ элбииригэр тиэрдибитэ. Аһынан-үөлүнэн хааччыллыыга уустуктар үөскээбиттэрэ. Бытархай бааһынай хаһаайыстыбалар үүнэ турар куораттары килиэбинэн хааччыйар кыахтара суох этэ. Ас-үөл каарточкатын киллэрэргэ күһэллибиттэрэ. Тыа хаһаайыстыбатын бөдөҥ предприятиеларын тэрийбэккэ, тыа хаһаайыстыбатыгар үлэни механизациялаабакка эрэ аһынан-үөлүнэн хааччыйыы кыһалҕатын быһаарар кыах суоҕа. Тыа хаһаайыстыбатыгар холкуостааһын саҕаламмыта уонна иккис бэтилиэккэ бүтүүтүгэр сүрүннээн түмүктэммитэ. Тустаах кадрынан хаачыйбакка эрэ саҥа техническэй төрүккэ промышленноһы уонна тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы ситиһиллэр кыаҕа суоҕа.
“Кадр барытын быһаарар” лозунг тахсыбыта. Нэһилиэнньэтин 80 % сатаан аахпат да, суруйбат да 20-с сыллардааҕы Россияҕа оннук кадры хантан ылыаххыный? Дойду үрдүнэн ликбезтэри тэрийэн, 20-с сыллар бүтүүлэригэр аахпат-суруйбат нэһилиэнньэ ааҕар-суруйар буолбута. 30-с сыллар саҥаларыгар төлөбүрэ суох булгуччулаах алын сүһүөх уопсай үөрэх киллэриллибитэ, оттон 30-с сыллар бүтүүлэригэр – төлөбүрэ суох булгуччулаах 7 кылаастаах уопсай үөрэх. Ыраах сытар кып-кыра сэлиэнньэлэргэ, дэриэбинэлэргэ, аулларга, улуустарга – ханна барытыгар оскуолалар тутуллаллара, аһыллаллара. Бастакы бэтилиэккэлэр сылларыгар саҕаламмыт оскуолалары тутуу, орто уонна үрдүк үөрэх кыһаларын арыйыы Аҕа дойду Улуу сэриитин ыар сылларыгар салгыы ыытыллыбыта. Бары нэһилиэнньэлээх пууннарга балыыһалары, биэлсэр-акушер пууннарын (ФАП) тутуу, арыйыы ыытыллыбыта.
Дойду нэһилиэнньэтэ барыта төлөбүрэ суох медицинскэй хааччыйыынан хабыллыбыта.
Наука, култуура сүҥкэн сайдыыта саҕаламмыта. Институттар, университеттар, научнай кииннэр, конструкторскай бюролар, театрдар, музейдар, студиялар, кулууптар, ааҕар-балаҕаннар, библиотекалар, о.д.а. арылланнар ситиһиилээхтик үлэлээбиттэрэ.
Бу барыта 17-18 сыл иһигэр ситиһиллибитэ.
Сэбиэскэй былаас уонна И.В. Сталин баһылыктаах коммунистар маннык сүҥкэн ситиһиилэрин төрүөтэ туох этэй?
Мин көрүүбэр, ити сөҕүмэрдээх ситиһиилэр төрүөттэрэ Сэбиэскэй былаас кылаассабай төрүтүгэр сытар. Сталин уонна коммунистар партиялара рабочай кылаас, бааһынайдар уонна үлэһит интеллигенция интэристэринэн салайтараллара. Кинилэр бу кылаастар интэриэстэригэр толору сулууспалыыллара уонна үлэлэрин-хамнастарын туһунан кинилэргэ отчуоттууллара.
***
Б.Н. Ельцин уонна кини бэрийиэмньигэ В.В. Путин ким кылаассабай интэриэһин көмүскүүллэрий?
Арҕаа дойдулар көхтөөх өйөбүллэринэн Горбачев уонна Ельцин баһылыктаах демократтар сэбиэскэй былааһы суулларыылара социальнай кырдьыгы түстүүр социалистическай производственнай сыһыаны утары оҥоһуллубута. Капиталистар маннык производственнай сыһыантан ордук уордайаллара. Арҕаа дойду үлэлээн иитиллээччилэригэр холобур буолар рабочай-бааһынай судаарыстыбата кинилэр утуйар ууларын аймыыра.
Кинилэргэ сөрүөстэн үөскээбит бэһис колонна Горбачев уонна Ельцин салалталарынан капитализмы төннөрбүтэ. Итинэн Арҕаа дойдулары алы гынан, сайдыылаах капиталистическай дойдулар кэккэлэригэр бочуоттаах миэстэни ылыахпыт дии санаабыттара.
Ол эрээри капитализмы чөлгө түһэрэргэ политическай былааһы илиигэ ылар кыра этэ. Суһаллык капиталистар-баайы бас билээччилэр кылаастарын үөскэтиэххэ наада буолбута. Онон приватизация биллэриллибитэ. Биһиги дойдубут киэн туттуута буолбут бөдөҥ предприятиелар былааска чугас, сирэйэ-хараҕа суох дьоҥҥо босхону эрэ үрдүнэн сыанаҕа бэриллибитэ.
Сирэйэ-хараҕа суох түөкүннээһин бу экономическай урусхал олугун уурбута. Рабочай кылааска бастаан ваучердары, онтон акциялары түҥэппиттэрэ уонна бу предприятиелар акционердарынан буолаҕыт диэбиттэрэ. Рабочайдар ону барытын оҕо курдук итэҕэйбиттэрэ, акционер буолаат, үлэлээбэккэ да олохпут тухары предприятие барыһыттан ирээттэһэ олоруохпут дии санаабыттара.
Предприятиены илиилэригэр ылбыт саҥа хаһаайыттар модернизациялыыбыт диэн ааттаан оборудованиены көтүрэн ылан атыылаабытынан бараллара, онтон предприятиены моҥкуруут биллэрэн баран, үксүгэр ылбыт харчыларын илдьэ сүтэн хаалаллара. Оттон рабочайдар үлэлэриттэн да, дивиденнэриттэн да ытыс соттон кэбиһэллэрэ.
Ити курдук дойдуга миллионердар, онтон миллиардердар баар буолбуттара. Путин салайар сылларыгар уонунан тыһыынча бөдөҥ уонна орто предприятиелар суох оҥоһуллубуттара, ол иһигэр биһиги дойдубут киэн туттуута – Сталинградтааҕы тракторы оҥорор собуот, сэрии сылларыгар легенда буолбут танкоград – Челябинскайдааҕы тракторы оҥорор собуот, Волгатааҕы автомобилы оҥорор собуот моҥкурууттуур, сабыллар кутталлаах, ойуур промышленноһа (леспромхозтар, лесокомбинаттар уо.д.а.) суох оҥоһулунна.
Россия тимир суоллара приватизацияҕа бэриллэн чааһынай илиигэ киирдилэр. Ол түмүгэр таһаҕаһы таһыы сыаната таһаҕас сыанатынааҕар ыараата. Тимир суол транспорынан туһаныы ночооттоох буолла. Ыарахан ыйааһыннаах массыына транспора (фура) баар буолла, ол массыына суолларын көрүүгэ-истиигэ охсуута күүһүрдэ. Пассажирдары таһыы ыараата. Купе-вагоннарга билиэт сыаната самолет сыанатын куоһарда. Дьон тимир суол өҥөлөрүттэн аккаастанарга күһэллэр. Пассажирдар аҕыйаабыттарын түмүгэр электричкалар уонна пассажирдары таһар поезтар ахсааннара сарбылынна. Оттон тимир суол саҥа хаһаайыттара элбэх мөлүйүөннээх хамнаһы ылаллар.
90-с сыллар саҥаларыгар Россия Федерациятыгар аҥардас бөдөҥ предприятие ахсаана 34 тыһыынчаны куоһарар этэ, 2016 сылга 4,5 тыһыынча эрэ орпут, 2017 сылга – аҕыйах сүүс. Путин салайар сылларыгар дойду индустриальнай базатын маннык айгыратыы дойду олоҕор тыын суолталаах бородууксуйа тосту аҕыйыырыгар тиэрдибитэ.
1990 сылы кытта тэҥнээтэххэ, 2017 сыл бурдугу хомуйар комбайны оҥорон таһаарыы 10 төгүл кыччаабыт, тимири таҥастыыр станогу оҥорон таһаарыы 20 төгүл, тракторы уонна экскаваторы – 33 төгүл, самолету – 35 төгүл, о.д.а. Ынах сүөһү ахсаана 66,5 мөл. төбөнөн аҕыйаабыт. Итинник хартыына көтөрү иитиигэ уонна дьиэ бытархай сүөһүтүгэр бэлиэтэнэр. 1980 с. ССРС аан дойду иккис экономикатынан буолара; ол Кытай 5 экономикатыгар уонна АХШ экономикатын 60 % тэҥ этэ, оттон билигин биһиги экономикабыт Кытай экономикатын 1/5 тэҥ, АХШ – 6 %.
Дойдуга тыа хаһаайыстыбатын массыыналарын оҥорон таһаарар 130 предприятие суох оҥоһулунна. Кэнники 20 сыл Россия каартатыттан 23 тыһыынча дэриэбинэ, тыа сирин поселениета, оннооҕор куораттар сүттүлэр. Сылын ахсын Россия бүтүн уобалас нэһилиэнньэтин саҕа ахсааннаах нэһилиэнньэтин сүтэрэр. Өлүү таһымынан Россия аан дойдутааҕы рейтиҥҥэ Гвинея, Нигерия, Чад курдук дойдулары кытта сэргэстэһэ турар буолла.
В. Путин дойдуну салайар бастакы сылларыгар Россия 2020 сылга аан дойду бастакы 5 бөдөҥ экономикатын иһигэр киллэрэр соругу туруорбута. Ол сылларга Россия 7-8 миэстэҕэ баара. 2015 сылга экономикабыт 15-с миэстэҕэ диэри түстэ.
Россия 190 дойдуттан 180-с миэстэни ылар ис баалабай бородууктата (ИББ) үүнэр тэтимин болҕомтоҕо ыллахха, 2020 сылга биһиги дойдубут сүүрбэ сайдыылаах дойду ахсааныттан көтөрүн сабаҕалыахха сөп. Түмүктээн эттэххэ, Путин Россияҕа ыыппыт социальнай-экономическай бэлиитикэтэ – бу стратегическай таҥнастыы.
Уопсастыбаҕа социальнай-экономическай сайдыы туһаайыытын уларытар тосту уларыйыылары түстүүр реформаны ыытар уолдьаспытын туһунан өйдөбүл үөскээбитэ мээнэҕэ буолбатах. Ити эрээри салайар элиитэ реформа туһунан өйдөбүлэ атын-атын. Элиитэ тугу да уларыппакка эрэ уларытыылары киллэрэр баҕалаах...
Онуоха АХШ урукку үбүн министрин солбуйааччы Пол Крейг Робертс маннык диэбитэ: “Россияны муҥур уһукка тиэрдибит дьон кинини онтон кыайан таһаарар кыахтара суоҕун Путин, ама, өйдөөбөт үһү дуо?”.
***
Дойдуга холкуостааһыны уонна индустриализацияны ыытарга сөҕүмэрдээх күүһү түмпүтүн сэргэ Сталин социальнай эйгэ сайдарыгар онтон итэҕэһэ суох болҕомтону уурбута. Сыччах иккис бэтилиэккэҕэ үөрэххэ ороскуот 3,5 төгүл улааппыта. Сэрии кэнниттэн ол ис баалабай бородуукта 10-12 % тэҥнэспитэ. 1943-1944 сылларга сэрии буола турар кэмигэр икки академия тэриллибитэ – Педагогическай уонна Медицинскэй наукалар академиялара. Киһи эрэ сөҕөр: сэрии үгэнэ, оттон дойду салалтата нация кэскилин туһунан толкуйдуур.
Аҥардас иккис бэтилиэккэҕэ 19 тыһ. оскуола тутуллубута. Олортон 15 тыһыынча – тыа сиригэр. 30-с сылларга үрдүк үөрэх 832 кыһата тэриллибитэ. Медицинэ, наука, култуура сайдарыгар үгүс оҥоһуллара. Ол барыта – Сталин кэмигэр. Путин саҕана “көдьүүһүрдүү” саҕаламмыта. Ол сыала – социальнай эйгэҕэ ороскуоту кыччатыы.
Кэнники 15 сыл устатыгар Россияҕа 24 тыһ. тахса оскуола сабылынна. Ол оннугар 20 тыһ. таҥара дьиэтэ тутулунна. 2014 сыл устатыгар өссө 600 оскуола аана сабылынна. 2016-2020 сылларга үрдүк үөрэх кыһатын 40% уонна филиалларын 80% сабыы былааннанар. Оннук дьылҕа поликлиникалары, балыыһалары, ФАП-тары күүтэр. Балар ахсааннара икки төгүл кэриҥэ аҕыйаата. Төлөбүрэ суох үөрэҕи уонна медицинэни суох оҥорор туһаайыы тутуһуллар. Ол түмүгэр 5 мөлүйүөнтэн тахса киһи медицинскэй көмөнү ылар кыахтан маттылар. Россия олохтоохторун 1/3 бэйэни бэйэ эмтээһининэн дьарыктаналлар.
Эмп сыаната уон төгүл үрдээтэ, онно эбии аҥаарын кэриэтэ – сымыйа эмп. Медицинскэй көмө сүрүннээн төлөбүрдээх буолла. Нэһилиэнньэ өлүүтэ биллэрдик улаатта.
Дьон олорор олоҕун уһунун орто көрдөрүүтүнэн Россия аан дойдуга 123-с миэстэлээх. Булгуччулаах орто үөрэх туһунан сокуон тохтотулунна. Россияҕа мөлүйүөнүнэн оҕо оскуолаҕа үөрэнэр кыахтан матта. Үрдүк үөрэх төлөбүрдэннэ. Кытыы сир оҕото үрдүк үөрэххэ үөрэнэрэ кыаллыбат буолла.
Спорт секциялара уонна куруһуоктара төлөбүрдээх буолан, үгүстэр сылдьар кыахтара суох. Онуоха дойдуга 6 мөлүйүөн наркоман баар буолла. Кэнники 10 сыл наркотигы атыылаһыы 9 төгүл улаатта. 2006 сыллаахха наркотиктан 100 тыһыынча киһи өлбүтэ, ол иһигэр үгүс оҕо.
Ыарыһахтары эмтииргэ Бырабыыталыстыба үбэ суох. Бастыҥ научнай оскуолалар, академическай уонна салаалардааҕы институттар урусхалламмыттара. Профессор хамнаһа 20 тыһ. солкуобай. Ол түмүгэр бастыҥ учуонайдарбыт кыраныысса таһыгар көспүттэрэ. Промышленноһы үрэйии түмүгэр үлэлиир кыахтаах нэһилиэнньэ ортотугар үлэтэ суох буолуу 20% тэҥнэстэ. Сокуоунан 12 чаастаах үлэ күнэ уонна 6 күннээх үлэ нэдиэлэтэ биһирэнэр.
Үгүс предприятиеларга хамнастарын хастыы да ый төлөөбөттөр. Пенсионердар тиийиммэт-түгэммэт олоххо умса анньылыннылар. Олигархтар бырабыыталыстыбалара кырдьаҕастарга туохха да тиийбэт пенсияны, ОДьКХ уонна транспорка кыайан төлөспөт тарыыптарын, атыыласпат ас-үөл сыанатын олохтоото. Ону кытта тэҥҥэ табаар эргиирэ эмиэ түстэ.
***
Ол эрээри Путин уонна кини бырабыыталыстыбата сүрүн соруктарын ситиһиилээхтик толордулар: буржуазия кылааһа – олигархия үөскээтэ. 2016 сылга Россияҕа 200 тахса олигарх баар буолбута, кинилэр баайдара хайдахтаах да ыарахан кризиһи аахсыбакка, остуоруйаҕа курдук, үүнэ-үллэ турар.
2016 сыл кинилэр хапытааллара 460 млрд $ тиийэн 100 млрд $ улааппыта бэлиэтэммитэ, ол дойду ИББ 35 % элбэх. Саамай баайдарынан буолаллар:
Михельсон – 18 млрд $, Мордашов – 17,5, Лесин – 16,1, Тимченко – 16,0, Усманов – 15,2 млрд $. Бу дьон тус хапытаалларын Америка уонна Европа бааннарыгар харайаллар, онон ол дойдулар экономикаларын хаҥаталлар. Нолуоктарын эмиэ онно төлүүллэр.
Үрдүк сололоох чунуобунньуктарбыт эмиэ олигархтартан хаалсыбат буола сатыыллар. Путин оборона министринэн анаабыт миэбэли оҥорооччута Сердюков, тыа хаһаайыстыбатын министринэн анаабыт медигэ Скрынник туһунан бары бэркэ билэбит.
Сердюков дьахталларын хамаандатын кытта армияны, байыаннай-промышленнай комплексы уонна Оборона министиэристибэтин ситиһиилээхтик урусхаллаабыта, онуоха сөҕүмэрдик байбыта. Оттон Скрынник кэмигэр тыа хаһаайыстыбатын өйүүргэ көрүллүбүт үп суола-ииһэ суох сүппүтэ. Бэйэтэ Францияҕа бүтүн имениени атыыласпыта, онно дьиэ кэргэнинээн көһөн барбыта, туохха да наадыйбакка нус-хас олорор.
2016 сылга федеральнай чунуобунньуктар дохуоттарын уонна баайдарын туһунан Декаларация көрдөрөрүнэн, холобур, Хотугу Кавказ дьыалатыгар министр Лев Кузнецов 582 мөл. солкуобайы өлөрбүт (күҥҥэ 1,6 мөл. солк. өлөрөр), оттон 2015 сыллааҕы кини дохуота 47,9 мөл. солк. эбит., ол эбэтэр дохуота 12 төгүл улааппыт. Кини ойоҕун дохуота 10,9-тан 47,9 мөл. солкуобайга диэри, ол эбэтэр 3 төгүл улааппыт. С. Кириенко 85 мөл. 486 тыһ. солкуобайдаах дохуотунан РФ Президенин дьаһалтатын үлэһиттэрин ортотугар рекордсменынан буолар.
Судаарыстыба үбүн айбардааһын саамай үрдүк таһымҥа көҥүллэммит буолан, үрдүк сололоох дьон маннык сөҕүмэр кээмэйдээх дохуоттаналларын ханнык баҕарар толкуйдуур ааҕааччы өйдүүр. Д.А. Медведев: “Уордуннар, биһиги ыстарааппытын улаатыннарыахпыт”, - диэн этэрин итинтэн атыннык хайдах өйдүөххэ сөбүй. Уоруйахха эһиги ыстараапкыт, өлбүккэ сылааһы туппукка тэҥнээх. Дод (“Русгидро”) сүүһүнэн уоруоҕа – мөлүйүөҥҥэ ыстарааптаныа. Оттон сарсын миллиардынан уоруохтара.
Судаарыстыба баайын-дуолун салайыы эмиэ көдьүүһэ суох, ол оннугар госкорпорациялар салайааччыларын хамнастара халлааҥҥа тиийэр. Ол курдук, Дод (“Русгидро”) ыйга 36 мөл. солкуобай хамнастаах. Греф (Сбербаан) – 66 мөлүйүөн, Костин (ВТБ баан) – 100 мөл., Миллер (“Газпром”) – 100 мөл., Сечин (Роснефть”) – 136 мөл. солк.
Үрдүк сололоох уоруйах-чунуобунньуктар рейтиннэрэ оннооҕор өссө анекдот:
1 миэстэ – Алексей Кузнецов, Москва уобалаһын үбүн урукку министрэ – 11 млрд. солк.
2 миэстэ – Пушкарев, Владивосток мээрэ – 160 мөл. солкуобай.
2013 сыл балаҕан ыйын 1 күнүттэн Судаарыстыбаннай Дуума дьокутааттарын хамнастара 161-тэн 254 тыһ. солкуобайга диэри үрдээбитэ, онтон 2014 сыл балаҕан ыйыттан Кремль быһаарыытынан дьокутааттар хамнастара өссө улааппыта – 420 тыһ. солкуобайга тэҥнэспитэ. Онон норуот хамначчыттарын хамнастара быыбардааччыларын хамнастарыттан 10-15 төгүл үрдүк.
***
Дойду нэґилиэнньэтэ баґыйар аІара хайдах-туох балаґыанньалаа±ый? Кинилэргэ туһаайан этэ дии: “Харчы суох, ол эрээри эґиги итиннэ кытаатан тулуктаґа сатааІ!”- премьер Медведев сµбэлээбитэ бадахтаах.
Россия нэґилиэнньэтин араас араІаларыгар дохуот тыырыллыытын туґунан чахчылары анааран кірір эбит буоллахха, маннык хартыына тахсан кэлэр: нэґилиэнньэ 13,4% 4900 солкуобайтан кыра дохуоту ылар – быстар дьадаІытык олорор, нэґилиэнньэ 27,8% 4960 солкуобайтан 7400 солкуобайга диэри дохуоттаах – дьадаІы нэһилиэнньэ, нэґилиэнньэ 38,8% 7400 солкуобайтан 17000 солкуобайга диэри дохуоттаах – утарынан уҥа-хаҥас бэрсэн олорор нэһилиэнньэ, нэґилиэнньэ 10,9% 17000 солкуобайтан 25000 солкуобайга диэри дохуоттаах – дьадаІылар “баайдарыгар” киирсэр, нэґилиэнньэ 7,3 % 23 000 солкуобайтан 50 000 солкуобайга диэри дохуоттаах – сэниэ араҥаҕа киирсэр.
Баай дьоІІо ыйга 50 000 солкуобайтан 75 000 солкуобайга диэри дохуоттаах нэґилиэнньэ 1,1 % киирэр (“Голос народа”, 3.0.2017 кір). Бэриллибит чахчылартан кістірµнэн, нэґилиэнньэ 80%, а.э. 113 мілµйµін киґи – дьадаІы (рабочайдар, тыа хаґаайыстыбатын µлэґиттэрэ, устудьуоннар, преподавателлэр, инженердэр, научнай µлэґиттэр, µлэ бэтэрээннэрэ, пенсиялаахтар уо.д.а.).
Дьэ, онон нэґилиэнньэ баара-суо±а 1,8% илиитигэр дойду бары дохуотун 80-тан тахса % тµмµллэр, оттон нэґилиэнньэ 80% кэппиэйкэтин аа±ар. ДьадаІылар уонна баайдар дохуоттарын араастаґыыта, дьиІ таґымнаах чахчыларынан, 17:1 тэІ, оттон МОТ (Ґлэ аан дойдутаа±ы тэрилтэтин) чахчыларынан — 26:1. Россия нэґилиэнньэтин дохуота то±о маннык сі±µмэрдик араастаґарын премьер Медведев да, президент Путин да кыайан быґаарбаттар.
***
СаІа тэриллэр Россия хапыталыыстарын кылааґыгар президент Путин уонна кини бырабыыталыстыбата бары усулуобуйаны тэрийэргэ дьулуґаллар: кинилэр ханна да суох ураты предприятиелары, пуортары, аэропуортары, онноо±ор бµтµн салаалары туох да мэґэйэ суох приватизациялаатылар, олору моІкурууттаттылар, атыылаатылар, атыыттан киирбит харчыны кыраныысса тыґыгар таґаардылар, омук бааннарыгар уонна онноо±ор Россия±а істііх судаарыстыбалар экономикаларыгар уктулар. Сэбиэскэй былаас кэннинээ±и кэмІэ офшордарга 61 триллион солкуобай оннук кµрэтиллибитэ, 2017 сыллаахха 30 млрд $ таґаарбыттара – ол 2016 сыллаа±ар µс тігµл элбэх.
Сылын ахсын сир баайын атыытыттан киирбит 20 триллион солкуобайтан Россия хааґынатыгар 8 триллиона эрэ киирэр, оттон 12 триллион Россия уонна омук олигархтарын хармааннарыгар сіІір. Кинилэртэн µрдµк сололоох чунуобунньуктар да хаалсыбаттар. Бюджет µбµн уора-уора, бэрик быґыытынан сµµґµнэн тыґыынча, мілµйµінµнэн солкуобайы-дуоллары ыла-ыла, кыраныысса таґыгар омук бааннарыгар уураллар, яхта±а, дыбарыаска, вилла±а куталлар. Бэриги ылыыга, уорууга илиилэриттэн харбаппыт чунуобунньуктар µксµгэр дьиэлэригэр хаайыллаллар эбэтэр усулуобунай болдьо±у ылаллар.
Уоруйахтары уонна бэриги ылааччылары, онтон да атын коррупционердары олус хомоппот инниттэн бырабыыталыстыба таґымыгар баайы конфискациялыыры, быладьаан ылыыны бобор туґунан уураах ылыллыбыта. Коммунистар фракциялара коррупционердар уонна уоруйахтар баайдарын конфискациялыыр туґунан боппуруоґу Судаарыстыбаннай Дуума±а хас да тігµл кітіхпµтэ. “Биир ньыгыл Россия” наар утары куоластыыр. Ону ааґан демократическай пресса±а коррупцияны утары охсуґууну ыытар туґата суох диэн дойҕохтууллара µксээтэ.
Ханнык ба±арар кэмІэ бары судаарыстыбаларга уоруу да, коррупция да баара, ону утары охсуґар туґата суох. Дьиҥэр, Сталин са±ана Сэбиэскэй Союзка, Белоруссия±а, КНДР-га коррупция суо±ун тумналлар. Коррупция тµбэлтэлэрэ Кытайга тахсыталыыр, ол эрээри онно коррупционердар, уоруйахтар баайдарын конфискациялыыллар, оттон бэйэлэрин іліріргі уураллар.
Оттон Россия±а бырабыыталыстыба уонна президент прогрессивнай нолуогу киллэрэртэн аккаастаналлар, олигархтар дьадайыахтара диэн долгуйаллар. Путин Россиятыгар уоруйахтарга, бэрик ылааччыларга, хааґынаны талбытынан бачаатайдааччыларга ырай усулуобуйата тэрилиннэ, норуот кіліґµнэ кыраныысса таґыгар тохтоло суох µрµйэлии устар, дойду экономиката таІнастар.
***
Сырыы ахсын президент быыбара буолаары гынна±ына, дойдуга нус-хас олох эйгэтэ тэриллэр: кризис кістµµтэ барыта тохтуур, экономика таІнастыыта намтыыр, бигэ туруктаах экономическай µµнµµ са±аланар, иннибитигэр уу нуурал олох кµµтэр.
Оттон дьиІ олоххо экономика кідьµµґэ сылын ахсын кыччыыр. 2000 сылтан 2016 сылга диэри ИББ µµнµµтүн уларыйар чахчылара интэриэґинэйдэр (µµнµµ бырыґыана 1990 сыл таґымыттан буолбакка, дефолт кэннинээ±и 1999 сыл таґымыттан ылылларын бэлиэтиир наадалаах).
2000 сыл, Путин салайбыт бастакы сыла — +10%; 2004 сыл, Путин иккис болдьо±ун бастакы сыла — +7,2%; 2008 сыл, Путин тандемын бастакы сыла — + 5,2 %; 2012 сыл, Путин µґµс болдьо±о са±аланыыта — +3,7 %; 2016 сыл — +0,2 %; 2017 сыл — +1 %.
Кэнники 25 сыл РФ баар буолуоҕуттан ис баалабай бородууктатын таһыма РСФСР 1989 сыллааҕы таһымын кыайан ситиспэтэ, аан дойду үгүс дойдуларыгар ИББ икки төгүл, сорохторугар үс төгүл, оттон Кытайга 12 төгүл улаатта. Ол түмүгэр аан дойду баалабай бородууктатыгар Кытай ылар ирээтэ 3-тэн 18 % диэри улаатта, оттон биһиэнэ 9-тан 3 % диэри түстэ. Тоҕо сүүрбэччэ сылы быһа таҥнастыылаах экономическай бэлиитикэ салҕанан бара турарый? -диэн ыйытыаҕы баҕарыллар.
Путин-Медведев бырабыыталыстыбалара салайар сылларын тухары тус экономикабытын хайдах сайыннарар туһунан буолбакка, биирин үксүн омук хапытаалын инвестициятын хайдах тардар туһунан кэпсэтии барар. Ол түмүгэр сылааһы, электричэстибэ энергиятын оҥорон таһаарыы курдук экономика тыын суолталаах салааларыгар омук хапытаала 95% ылар, өҥнөөх уонна хара металлургияҕа – 70-75%.
Водкаҕа судаарыстыба монополията тохтообут кэмигэр бу табаарынан эргинии 95% омуктарга бэрилиннэ. Биһиги дойдубутугар омук хапытаалыттан маннык үлүгэр тутулуктаныы аан дойду бастакы сэриитин уонна Олунньутааҕы революция иннилэринэ баара.
“Тимир суолгут, энергетическэй станцияҕыт уонна аскыт-үөлгүт күлүүһэ атын дьон илиитигэр баар буоллаҕына, эһиги кутталлаах быһыыга-майгыга киирбиккит”, – диэбитэ Г.А. Зюганов Судаарыстыбаннай Думаҕа тыл этэригэр. Оттон “Биир ньыгыл Россия” генеральнай сэбиэтин чилиэнэ Е.А. Федоров этэринэн, “Россия – бу АХШ холуонньата, американецтар айбыт оккупационнай механизмнарынан салаллар”. Федоров ити сайабылыанньата төһө кырдьыктааҕын билбэппин, ол эрээри Россияны маннык турукка кинилэргэ бэриниилээхтик сулууспалыыр олигархтар, президент уонна бырабыыталыстыба тиэрдибиттэрэ – ол чуолкай.
Сүүһүнэн миллиардер – сүрүннээн былааспыт доҕотторо – дойдубутугар көтөҕүллүбэт ындыы. Биһиги былааспыт – олигархтар кулууптара, онно кинилэр сүрүннээн бэйэлэрин боппуруостарын быһаараллар. Бастакынан баайдар үбүлэнэллэр – олигархтар, банкирдар, онтон Олимпиада, аан дойду чемпионаттарын курдук көрү-нары, көрдөрүнньүк олох тэрээһиннэрэ, о.д.а., ол кэнниттэн туох эрэ ортоҕуна, дьиҥ сектор – ол да бааннар, харчыны уорарга анаммыт араас самалык тэрилтэлэр нөҥүө. Ол иһин 30-с сылларга Сталин саҕана, репрессияны аахсыбакка нэһилиэнньэ ахсаана сылга мөлүйүөн кэриҥэ эбиллэрэ, оттон Путин кэмигэр ыытыллар реформалар кэмнэригэр нэһилиэнньэ ахсаана мөлүйүөн кэриҥинэн кыччыыр. Хата, ол оннугар олигархтар, миллионердар уонна миллиардердар ахсааннара эбиллэр, хапытааллара эмиэ хаҥыыр. Кинилэр ахсааннарынан Россия аан дойдуга бастакы миэстэлээх, оннооҕор АХШ баһыйар. Норуоту араҥаччылыыр кыһалҕа ити курдук араастык быһаарыллар. Былаас кылаассабай ис хоһоонугар сөп түбэһиннэрэн.
Төһө да экономическай таҥнастыы бүрүүкээбитин үрдүнэн, ону туохха барытыгар ээл-дээл сыһыаннаһар эбэтэр зомби буолбут дьон бэлиэтии көрбөт буолуохтарын сөп, Путин рейтинэ 80% сылдьар. Тоҕо? Биһиги президеммит үлэтигэр-хамнаһыгар икки туһаайыы көстөр: ис уонна тас бэлиитикэ. Былааһы биэрбит Ельцин Путиҥҥа ыар нэһилиэстибэни хаалларбыта.
Былааска кэлэригэр Ельцин регионнарга уонна национальнай өрөспүүбүлүкэлэргэ: “Теһенү ыйыстаргытынан суверенитетта ылыҥ”, - диэбитэ. Бу Россия ыһыллар суолун ыйан биэрии этэ. Үгүс регионнар бэйэлэрэ кинээстэммиттэрэ. Урал өрөспүүбүлүкэтэ тэриллиэн сөбүн, Сибиир, Уһук Илин, Татарстан туспа барыахтарын сөбүн, о.д.а. туһунан кэпсэтии үксээбитэ. Туспа барар быраабын туһунан Чечня Өрөспүүбүлүкэтэ биллэрбитэ. Ол түмүгэр Россия-Чечня сэриитэ саҕаламмыта. Гражданскай сэрии күөдьүйдэҕэ ол.
Россия президенэ В.В. Путин кытаанах санаатын киллэрэн, кэккэ регионнар салайааччыларын арахсан барар дьулуурдарын сөҕүрүппүтэ. Губернатордар быыбардарын тохтотор уонна кинилэри аныыр туһунан уураах тахсыбыта. Чечня иккис сэриитэ үгүс сиэртибэлээх буолбута, элбэх сыранан тохтотуллубута, өрөспүүбүлүкэни чөлгө түһэрэр үлэ саҕаламмыта. Европа сойууһугар да, АХШ-гар да онуоха улаханнык уордайбыттара. Кинилэр Россияны бытарытан баран үллэстэр баҕалаахтара, Чечня сэриитин күөртээн биэрэн Хотугу Кавказка барытыгар тарҕатар санаалаахтара. Ити курдук Путин дойду иһигэр тус рейтинин көтөҕөн, арҕаа баар куомуннаахтарын кытта сыһыанын мөлтөппүтэ.
Ол эрээри арҕаа дойдулары кытта сыһыаны мөлтөтүү Россия олигархтарын, үрдүк сололоох чунуобунньуктарын уонна либералларын былааныгар суоҕа. Кинилэр үгүстэрэ Россияҕа уорбут хапытаалларын Европа уонна АХШ бааннарыгар уурдараллар. Бэйэлэрэ, дьиэ кэргэннэрэ, оҕолоро кыраныысса таһыгар олороллор, үөрэнэллэр. Арҕаа дойдулары кытта сыһыаны мөлтөтүү Путин былааныгар эмиэ суоҕа. Кини Ельцин саҕалаабыт тас бэлиитикэтин утумнаахтык салҕаабыта.
Приватизация көмөтүнэн уонна Америка уонна Европа сүбэһиттэрин сабыдыалынан бастыҥ промышленнай предприятиелар үрэйиллибиттэрэ. Американецтар модьуйууларынан Кубаҕа уонна Вьетнамҥа байыаннай базаларбыт уонна радиолокационнай станцияларбыт сабыллыбыттара. Путин ону харчы тиийбэтинэн быһаарбыта.
Эмиэ кинилэр модьуйууларынан “Сатана” диэн бастыҥ ракеталарбыт металлаломҥа эрбэммиттэрэ. Тимир суол платформаларыгар олордуллубут биһиги ракеталарбытыттан амерканецтар улаханнык дьаарханар этилэр. Россия тас дойдулар дьыалаларыгар министрэ Козырев ханнык баҕарар быһаарыыны ыларыгар АХШ департаменын кытта сүбэлэһэр этэ. Дьыала оннукка тиийбитэ.
Россия армиялааҕын уонна флоттааҕын, “ядернай тиистэрдээҕин”, ол аата ядернай сэптээҕин-сэбиргэллээҕин тухары, Россияны эһэр кыаллыбатын биһиги арҕааҥы “коллегаларбыт” бэркэ диэн өйдүүллэрэ, ол иһин армияны уонна байыаннай-промышленнай комплексы сарбыйыыны мэлдьи ирдииллэрэ. Арааһа, оборона министринэн миэбэли оҥорооччу Сердюков ананыытыгар кинилэр кыттыспыт буолуохтаахтар.
Үрдүк таһымҥа көҥүлү ылан, кини сэбилэниилээх күүстэри муҥутуурдук сарбыйан, байыаннай уокуруктары суох оҥорбута. Авиационнай собуоттар, конструктордар бюролара, байыаннай техниканы, ытар сэби, боеприпастары оҥорон таһаарар атын предприятиелар суох оҥоһуллубуттара.
Армияттан бастыҥ байыаннай кадрдар үүрүллүбүттэрэ. Байыаннай училищелар, институттар, байыаннай академиялар сабыллыбыттара, олор баайдарын-дуолларын атыылаабыттара, ыскайдаабыттара. Байыаннай үөрэҕи уонна матырыйаалынай базаны урусхаллаатахха, армия уонна флот кадр өттүнэн специалистарын састаабын уонна офицердарын куорпуһун саҥардан биэрэр кыаҕыттан матарын, оттон байыаннай кадра суох армия эстэр дьылҕаланарын реформатордар үчүгэйдик өйдүүр этилэр. Ол эрээри дойду үрдүкү салалтата арҕааҥы “партнердарын” ирдэбиллэрин төһөнөн толорор да, соччонон анарааҥылар өссө сэтэрэн саҥаттан-саҥа ирдэбиллэри сирэйэ-хараҕа суох туруоран иһэллэрэ.
Арҕааҥы дойдулар модьуйууларынан Горбачев, онтон Ельцин Варшаватааҕы дуогабары уонна Сэбиэскэй Сойууһу ыһалларыгар, кинилэргэ НАТО илин диэки харыс да халбарыйыа суоҕа диэн тылларын биэрбиттэрэ. Бэйэлэрин сыалларын ситиһээт да, Европа Сойууһугар уонна НАТО-ҕа урукку социалистическай судаарыстыбалары ылбытынан барбыттара: Польшаны, Румынияны, Болгарияны, Чехияны, Словакияны, Венгрияны. Россияны сыттыктана сытан, ити судаарыстыбалар сирдэригэр-уоттарыгар НАТО байыаннай базаларын олохтообуттара. Ол судаарыстыбалары бэйэлэрин илиилэригэр ылаат да, аны урукку сэбиэскэй өрөспүүбүлүкэлэр сирдэрин-уоттарын “туһаҕа таһаарыыны” саҕалаабыттара.
АХШ уонна НАТО байыаннай базалара Латвияҕа, Литваҕа, Эстонияҕа, Грузияҕа туруоруллубуттара. Грузия Соҕуруу Осетияҕа саба түһүүтэ тэриллибитэ, онно дьон-сэргэ өлбүтэ, ол иһигэр миротворческай күүстэр састааптарыгар киирбит Россия саллааттара. Украинаҕа сокуоннай былаас түҥнэриллибитэ, былааска фашистскай аҥардаах күүстэр кэлбиттэрэ, НАТО уонна АХШ сүбэһиттэрэ сыбыытаабыттара, сэби-сэбиргэли киллэрбиттэрэ. Дьэ, онон кинилэр туруорар усулуобуйаларын улгумнук толорон испит “манньабытыгар” Россияны тула өттүттэн АХШ уонна НАТО базаларынан курбуулуу ыллылар.
АХШ уонна НАТО сирэйэ-хараҕа суох кимэн киирэн иһиилэрэ харахха быраҕыллар буолбутугар, Мюнхеҥҥа ыытыллыбыт Европа сүбэ мунньаҕар Россия президенэ Путин бэйэтин “партнердарыгар” кинилэр ыытар бэлиитикэлэрин утарарын биллэрбитэ: “Биһиги эһиги этэргитин толоробут, оттон эһиги биэрбит тылгытын кэһэн туран, Россияны байыаннай базаларынан төгүрүйдүгүт”. Ону НАТО уонна АХШ салалталара сөбүлүү истибэтэхтэрэ. Онтон дьэ бүтэр уһугар Путин тутулуга суох бэлиитикэтин түмүгэр Россия тырыта-хайыта тыытыллыбыт Ирак уонна Ливия дьылҕаларын хатылыаҕа, оттон бэйэтин Каддафи уонна Хусейн дьылҕата күүтүөҕэ диэн өйдөбүлү биэрбиттэрэ.
Дьэ, манна тыыннаах хаалар инстинкт баһыйа туппута. Президент сэбилэниилээх күүстэри чөлгө түһэрии тыын суолталааҕын бэркэ өйдөөбүтэ. Россия икки эрэ союзниктаах – армия уонна флот диэн кэпсэтиилэр тахсар буолбуттара.
Сердюков дьахталларын хамаандатын кытта солотуттан сыҕарытыллыбыта, оборона министринэн С.К. Шойгу анаммыта, тустаах үбүлээһин көрүллүбүтэ, ситэ урусхалламматах байыаннай собуоттар, КБ, үөрэх кыһалара чөлгө түһэриллэн барбыттара. Армия уонна флот эмиэ чөлгө түһэриллиилэрэ саҕаламмыта. Сэбиэскэй Союз ордон хаалбыт байыаннай күүһүн, байыаннай учуонайдар ордубут кадрдарын уонна ордубут производственнай база суотугар ракетнай-ядернай кыахтары уонна сэбилэниилээх күүстэри, кыра кээмэйинэн да буоллар, кылгас болдьоххо чөлгө түһэрии ситиһиллибитэ.
Онуоха соҕуруулуу-арҕаа кыраныыссабытыгар быһыы-майгы тыҥааһыннанан барбыта. Украинаҕа былааска кэлбит националистар-бандеровецтар американецтарга Севастополь куораты уонна Крымы муоратааҕы байыаннай база оҥостоллоругар биэрэргэ бэлэм этилэр. Биллэрин курдук, ким Крымы бас билэр, ол Хара муораны баһылыыр. Грузияҕа, Болгарияҕа, Румынияҕа уонна Украинаҕа АХШ байыаннай базалара олохсутуллар түбэлтэлэригэр, Россия Хара муора туһунан умнарыгар күһэллиэхтээҕэ.
Нуучча тыла бобуллубут усулуобуйатыгар Крым нэһилиэнньэтэ Украинаҕа бүрүүкээбит националистар-бандеровецтар былаастарын кытта эйэлэһэр санаата суоҕа, онон хаан тохтуулаах кыргыһыы, геноцид саҕаланар кутталлааҕа. Кинилэр быыһанар суоллара Россия эрэ этэ. Маннык балаһыанньаҕа нуучча тыллаах Крым нэһилиэнньэтин соҕотохтуу быраҕыы уонна Крымы туран биэрии национальнай таҥнарыыга тэҥнээҕэ. Президент соҕотох сөптөөх быһаарыыны ылбыта. Референдум ыытыллыбытын кэнниттэн Крым уонна Севастополь Россия састаабыгар киирбиттэрэ.
Ити кэмҥэ аны Ближняй Востокка быһыы-майгы тыҥааһыннаммыта. АХШ тэрийбит “Ислам судаарыстыбата” (Россияҕа бобуллубут ИГ) Асад бырабыыталыстыбатын үлтүрүтэрэ, Сирияны толору баһылыыра аҕыйах нэдиэлэ хаалбыта. Оччотугар Россия Ближняй Востокка соҕотох байыаннай базатын уонна бэйэтин сабыдыалын бүтэһиктээхтик сүтэриэхтээҕэ. Бу региоҥҥа АХШ толору хаһаайынныыр, айылҕа баайын соҕотоҕун хонтуруоллуур кыахха киириэхтээҕэ. Ону ааһан ИГ көмөтүнэн АХШ Кавказка уонна Орто Азияҕа бэйэтин сабыдыалын күүһүрдэр былааннааҕа. Ол барыта Россия соҕурууҥу кыраныыссаларыгар улахан кутталы үөскэтиэхтээҕэ. Онон Асад көрдөһүүтүнэн Сирияҕа байыаннай көмө кэмигэр оҥоһуллан, Россия национальнай интэриэһин көмүскэлигэр бигэ хардыы ууруллубута.
ИГ толору үлтүрүтүү Россия аан дойдуга авторитетын күүһүрдүбүтэ, ордук Ближняй Восток регионугар. Президент Путин аан дойдуга уонна дойду иһигэр авторитета улааппыта. Ол эрээри АХШ Россияны сүгүн олордор былаана суох. Кинилэр сүрүн стратегическай өстөөхтөрүгэр санкциялар көмөлөрүнэн өттөйүүнү күүһүрдэллэр. Россия экономическай өттүнэн мөлтөҕүнэн туһанан, кинилэр саҥа экономическай санкциялары бэлэмнииллэр. АХШ уонна арҕаа дойдулартан толору тутулуктаах олигархтарга тирэҕирэн, Россия экономикатын иһиттэн эһиэхтэрин, дойду иһинээҕи политическай быһыыны-майгыны атыйахтаах уу курдук аймыахтарын баҕараллар. Путин арҕаа дойдулар экономическай өттүнэн өттөйүүлэрин сатаан туоратыа дуо? Ону кэм-кэрдии көрдөрүөҕэ.
Олигархтартан, араарыан баҕарбат чунуобунньуктарын аппараатыттан, ону тэҥэ бэһис колоннаттан тутулуктаныыта президент илиитин-атаҕын баайар, онон кини тус былааһын кылаассабай төрүтүн уларытыан баҕарбат эбэтэр уларытар кыаҕа суох. Дойдуну сүһүөҕэр туруорарга президент хапыталыыстартан уонна коррупцияҕа убаммыт чунуобунньуктартан сорунуулаахтык босхолонуохтаах эбэтэр кини миэстэтигэр рабочай кылаас, бааһынайдар, үлэһит интеллигенция, бытархай уонна орто чааһынай бас билээччилэр интэриэстэрин туруулаһар саҥа салайааччы кэлиэхтээх. 2018 сыл кулун тутар 18 күнүгэр буолаары турар быыбар оннук кыаҕы биэрэр.
РФКП баһылыктаах народнай-патриотическай күүстэр президент солотугар В.И. Ленин аатынан совхоз директорын Павел Николаевич Грудинины туруорбуттара. Президеҥҥэ атын кандидаттары кытта тэҥнээн көрдөххө, кини ханнык баһыйар өрүттэрдээҕий?
Бастакытынан, кини Россия олигархтарын, чунуобунньуктары, ону тэҥэ бэһис колоннаны кытта туох да уопсайа суох, ону ааһан кини олор кылаассабай өстөөхтөрө буолар. Кини киһи киһини көлөһүннүүр капиталистическай производственнай сыһыаннарын, социальнай тэҥэ суох буолууну уонна нэһилиэнньэ баайдарга уонна дьадаҥыларга арахсыытын төрдүттэн утарар.
Иккиһинэн, Москватааҕы тыа хаһаайыстыбатын производствотын инженердэрин иснтитутун, РФ президенигэр судаарыстыбаннай сулууспа Россиятааҕы академиятын “юриспруденция” специальностаах бүтэрэн, тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытыгар уонна судаарыстыбаны салайыыга олохтоох теоретическай бэлэмнэниини баран, тыа хаһаайыстыбатын предприятиетын салайар үлэҕэ ылсыбыта. Инженер-механигынан, механическай мастарыскыай сэбиэдиссэйинэн уонна совхоз директорын солбуйааччынан үлэлээн баран, 1995 сыллаахха үлэһиттэр уопсай мунньахтарыгар совхоз директорынан талыллыбыта.
Бу дуоһунаска кини 20 тахса сыл үлэлээтэ. Онуоха хаһаайыстыбаны сайыннарыыга, производствоны тэрийиигэ уонна дьону салайыыга сүүнэ уопуту мунньунна.
Үсүһүнэн, совхоз директорынан талыллан баран (совхоз ситиһиилээхтик үлэлээн, элбэх мөлүйүөннэээх барыһы ыларга үөрэммит) тус бэйэтигэр дыбарыаһы тута (билиҥҥэ диэри элбэх кыбартыыралаах дьиэҕэ олорор) эбэтэр итии дойдуларга дыбарыастары, яхталары эбэтэр бүтүн арыылары атыылаһа сүүрбэтэх, ол оннугар ылыллыбыт барыһы производствоны (онуоха сөҕүмэр түмүктэри ситиспит), бөһүөлэги сайыннарыыга, а.э. бэйэтин үлэһиттэригэр уонна кинилэр дьиэ кэргэннэригэр анаан Европаҕа бастыҥ оскуоланы, оҕо саадтарын, бэртээхэй олорор дьиэлэри, аныгы хотоннору, о.д.а. тутууга укпут.
Онуоха П.Н. Грудинин сүрүн болҕомтону совхоз үлэһиттэрин олохторун-дьаһахтарын тэрийиигэ уурар. Совхоз үлэһиттэрин орто хамнастара 78 тыһ. солкуобай. Совхоз сиригэр-уотугар ОДьКХ тарыыба дойду орто тарыыбыттан намыһах. Совхоз үбүн суотугар производствоҕа үлэлиир дьону, оҕо саадтарыгар, оскуолаларга босхо аһылык, медицинскэй учреждениеларга бары үлэһиттэри, оҕолору уонна пенсионердары босхо эмтээһин тэриллибит.
Пенсионердар бары совхоз үлэлээн ылар барыһын суотугар пенсияларыгар эбии төлөбүрү ылаллар. Дьэ, онон П.Н. Грудинин үлэтигэр-хамнаһыгар совхозка олорор-үлэлиир дьон туһугар кыһамньыны бастакы миэстэҕэ тутан, капитализм кэмигэр социалистическай предприятиены тэрийэн социалистическай производственнай сыһыаннары, “хас биирдии киһиэхэ – үлэтинэн” социалистическай бириинсиби олохтообут.
Бэйэтин дойдутун дьиҥнээх патриотун быһыытынан дойду экономиката таҥнастыытыттан, ханнык баҕарар цивилизованнай дойдуга саакка-суукка тэҥнээх уопсастыба социальнай өттүнэн арахсыытыттан улаханнык хараастар. Биһиги дойдубут курдук баай сиргэ-уокка 20 мөлүйүөн дьадаҥы баар буолбута хас биирдии дьиҥнээх гражданины долгуппат буолуон сатаммат. П.Н. Грудинин нэһилиэнньэ баһыйар аҥаарын олоҕун кини салайар совхоһун үлэһиттэрин олоҕун курдук уларытар улахан баҕалаах. Онуоха киниэхэ дьулуур да, кытаанах санаа да, хаһаайыстыбаны салайыы дьоһун уопута да – барыта баар.
Төрдүһүнэн, президент быыбарыгар Павел Грудинин РФКП ырытан оҥорбут, бары патриотическай, оппозиционнай күүстэринэн уонна норуот итэҕэлин ылбыт бырабыыталыстыбаны тэрийэргэ бэлэм биир санаалаахтар хамаандаларынан өйөммүт “Сиэрдээх олоххо 10 хардыы” уонна “Павел Грудинин 20 хардыыта” программалаах барар. Дьэ, онон дойду социальнай-экономическай сайдыытын туһаайыытын уларытарга уонна сүһүөҕэр туруорарга объективнай эрэ буолбакка, субъективнай усулуобуйа үөскээтэ. Билигин быыбарга нэһилиэнньэ улахан аҥаара кэлэриттэн уонна кинилэр хайдах куоластыылларыттан тутулуктаах.
Түмүккэ: “Эһиэххэ аналлаах харчы дойдуга суох, ол эрээри эһиги кытаатан тулуктаһыҥ”, - диэн “күндү Россия олохтоохторугар” этиэҕи баҕарыллар. В.В. Путины өссө төгүл таллаххытына, кини 18 сыл устатыгар ыытан кэлбит социальнай бэлиитикэтигэр уонна Россия саҥа үөскэтиллибит буржуазиятыгар уурар кыһамньытыгар, аччыгы эрэ бэтэрээ өттүнэн олоххут өссө да уһуннук салҕаныаҕа. Оттон дойдуну экономическай таҥнастыы уонна мунуу-тэнии сыллара күүтэллэр. Буолаары турар быыбардар эйэлээх суолунан бүгүҥҥү олохпутун уларытар кыаҕы бириэхтэрэ.
В.И. Софронов
историк, үтүөлээх учуутал, Шелехов к., Иркутскай уобалаһа.