Ити эрээри соторутааІыга диэри НАТО илин сы±арыйарын РФ салалтата туорайдаспат этэ. Ону ааґан, ханнык ба±арар дойду куттала суох буолар суолун бэйэтэ быґаарыахтаах диэн тойоннууллара. Ба±арар буоллахтарына, НАТО-±а да киирдиннэр дииллэрэ. Ол түмүгэр урукку союзниктарын оннугар дьэ істііхтірµн тігµрµк иитигэр киирдилэр. Ону кытары тэІІэ Куба±а уонна ВьетнамІа баар байыаннай базаларбытын саппыттара. Союзниктарбытыттан Белоруссия эрэ хаалла.
- Россия сэбилэниилээх кµµстэрин туруга хайда±ый? Биґиги дойдубутун кімµскµµр кыахтаахтар дуо?
- Биґиги армиябытын 1991 сыл кэнниттэн тута ыспытынан барбыттара. Ол эрээри 2007-2012 сыллардаахха оборона урукку министрэ Сердюков оІорбут охсуутуттан іссі да хас да сыл ірµттэн биэрбэппит буолуо±а. Албан ааттаах дивизиялар уонна армиялар ыґыллыбыттара, байыаннай училищелар уонна академиялар сабыллыбыттара, ол иґигэр µгµс µйэлээх историялаах, сэбиэскэй кэмІэ бэртээхэй бэлэми барбыт, Афганистан сэриитин ааспыт, атын “итии” точкаларга буспут-хаппыт 150 тахса уопуттаах эписиэрдэр.
Кіні уонна кідьµµстээх, А±а дойду улуу сэриитин кэмигэр тургутууну ааспыт сэбилэниилээх кµµстэри салайыы тиґигэ урусхалламмыта. Ґйэлэр усталаах-туораларыгар чочуллан оІоґуллубут “пирамиданы”: пуолка-дивизия-армия-уокурук – суох гыммыттара. Ар±аа модельга кіспµттэрэ: батальон-биригээдэ-уокурук. Ол µлэлээбэт. Байыаннай уокуруктары бэйэлэрин алта-а±ыс оннугар тµірт гыннылар. Сэбилэниилээх кµµстэри биир мілµйµіІІэ диэри сарбыйдылар. Бу барыта биґиги 60 тыґыынча км кэриІэ уґуннаах кыраныыссалаах баара±ай дойдубутугар! Кэккэ ыаллыы судаарыстыбаларбытын кытта кыраныыссабытын тугунан да сабар кыахпыт суох: сэбилэниилээх кµµстэрбит тиийбэттэр!
Мобилизационнай бэлэм буолуу чопчу тиґигэ ыґылынна. Военкоматтарга кадровай байыаннайдар хаалбатылар. Армия±а ыІырыы быґыытынан сулууспалааґыны тохтотуу мобилизациялыыр кыахпытыттан, байыаннай бириэмэ±э ахсааммытын, Сэбилэниилээх кµµстэрбитин тутатына улаатыннарар кыахтан матарда. Ону ааґан нэґилиэнньэ дьадайан, билигин армия±а ыІырыллыбыт о±олору µс ый тото-хана аґатыахха наада, ол эрэ кэнниттэн байыаннай дьыала±а µірэтиэххэ сіп. Јссі армия ситэ комплектаммата – 300 тыґ. саллаат уонна эписиэр тиийбэт.
Тыылы хааччыйыы уонна техническэй іттµнэн хааччыйыы олохсуйбут тиґигэ суох оІоґулунна. Ити функция аутсорсиІІа кэмиэрчэскэй тэрилтэлэргэ бэрилиннэ. Оччотугар сэрии бара турда±ына техниканы ким ірімµіннµµр, инники кирбиигэ, окуопа±а саллааттары ким аґатар? Коммерсаннар дуо?
Байыаннай наука урусхалламмыта. Албан ааттаах уонунан байыаннай µрдµк µірэх кыґалара, НЧИ сабыллыбыттара. АІардас Жуковскай уонна Гагарин ааттарын сµгэр аан дойдуга киэІ билиниини ылбыт салгын байыаннай кµµстэрин академияларын саппыттарыгар тэҥнээх (холбоон баран Москваттан Воронежка тыыл училищетын базатыгар кіґірбүттэрэ) дьаһаллара да элбэ±и этэр.
Дьэ, итинник реформа тµмµгэр тугу ситистибит? Саакашвили опереточнай армиятын кытта 2008 сыллаахха атырдьах ыйыгар биэс кµн сэриилэспиппит уонна 10 сімілµітµ уонна біртілµітµ сµтэрбиппит. Онон Сердюков “амазонкаларын” кытта оІорбут хоромньуларын іргі диэри умнубаппыт буолуо±а.
- Оттон билигин Россия армията кэнники сылларга чілгі тµстэ диэн Россия президенин µтµітµн аа±аллар.
- Оттон Сердюков алта сыл кэриІэ армияны муІнууругар кіІµлµ ким биэрбитэй? Кини сирэйэ-хара±а суох дьаһалларын иґин, армияны эґэ сыспытын иґин эппиэтинэґи µрдµкµ салалта эмиэ сµгµіхтээх. Бу туох буоллугут? диэн сэбилэниилээх кµµстэрбит бирээмэ ынчыктара иґиллэр этэ дии. Маршаллар уонна генераллар армияны урусхаллааґыІІа дойду салайааччыларын бол±омтолорун тарда сатаабыттара. Туґа тахсыбата±а. Истиэхтэрин ба±арбатахтара. Оттон бµгµн салалтабыт армияны чілгі тµґэрдэ диэн кэпсээн µллэІнэтэллэр. Ким армияны маннык балаґыанньа±а а±алтарда?
Ити эрээри саамай улахан алдьархайбытынан 1991 сыл кэнниттэн НАТО аны Россия істіі±і буолбатах диэн санааны соІнуу сатаабыттара буолар. Онон модун кыахтаах армия аны наадата суох. Аны дьо±ус иирсээни быґаарарга, террористическай біліхтірµ кытта охсуґарга кыра, тµмµллэ охсор, профессиональнай армия наада. Дьэ, онон бандьыыттар біліхтірµн кытта (АХШ уонна Европа дойдуларын кыахтаах армияларын утары буолбатах) охсуґарга биґиги Сэбилэниилээх кµµстэрбит µірэниэхтээх этилэр. Биґиги ити сµµйтэриилээх концепцияттан билигин да ырааппатыбыт. НАТО іттµттэн куттал билигин кістін турар, оттон биґиги “Запад-2017» стратегическай маневрбытыгар учение легендатынан уруккутун курдук істііх - террористар біліхтірі...
- Ол эрээри быґыы-майгы уларыйар. Сирия±а бойобуой дьайыылар биґиги Сэбилэниилээх кµµстэрбит чілгі тµґэн эрэллэрин туоґулууллар. Армия±а уонна байыаннай промышленнай комплекска улахан µп көрүллэр. Ыччат армия±а сулууспалыыра бочуоттаах буолан эрэр.
- Үтүө уларыйыылар бааллар: учениелар тиһигин быспакка ыытыллаллар, дьэ, кэмниэ кэнэҕэс халлааҥҥа көтөр, акыйааҥҥа устар буоллубут. Сэбилэниилээх күүстэргэ уонна флокка саҥа техника киирэр буолла. Билигин армия, кырдьык, сүһүөҕэр туран эрэр. Биһиги летчиктарбыт, артиллеристарбыт, спецназтарбыт, сапердарбыт, медиктэрбит, тастан саба түһээччилэргэ Сирия армията харданы биэрэригэр көмөнү оҥоро сылдьар байыаннай сүбэһиттэрбит хорсун быһыыларын уонна үрдүк маастарыстыбаларын сыаналыах тустаахпыт.
Ити эрээри биһиги онно регулярнай армияны кытта буолбакка, төһө да элбэхтэрин иһин, эмиэ боевиктар бандаларын кытта сэриилэстибит. Саҥа техниканы бойобуой усулуобуйаҕа тургутан көрдүбүт, ол эрээри дьоһун утарсааччыны кытта охсуһуу уопута билигин да сэмэй диэххэ наада.
Биһиги армиябыт кыһалҕаларын туораттыбыт диэн саныыр сыыһа. Соторутааҕыта Сирияҕа аналлаах научнай-практическай конференцияҕа судаарыстыбабыт баһылыга “аан дойдуга тэтимнээх технологическай уларыйыылар кэмнэригэр Россия байыаннай-техническэй эйгэҕэ инники күөҥҥэ бигэтик сылдьарын мэлдьэһиллибэттик хааччыйыах тустаахпыт. Биһиги ону булгуччу ситиһиэхпит” диэбитэ.
Дьэ, бу сөптөөх тыллар, ол эрээри дьыалаҕа хайдаҕый? Дьэ, көрүҥ эрэ: 2016 сыллаахха – биһиги оборонкабытыгар саамай элбэх үп көрүллүбүт сылыгар 3,9 трлн солкуобай анаммыта. Оттон 2018 сылга 2,8 трлн былааннанар. Ол аата 30% кэриҥэ аҕыйах. Санаан көрүҥ, АХШ-гар 2018 сыл байыаннай бюджекка Трамп туруорсуутунан аҥардас эбии көрүллэр үп 50 млрд долларга тэҥнэстэ, ол аата 3 трлн солкуобай. Дьэ, оччотугар “инники күөҥҥэ бигэтик сылдьарын” уонна “мэлдьэһиллибэттик” хааччыйыыны хайдах ситиһэбит?
Биллэн турар сэрии сэбинэн сэбилэнии куоталаһыытыгар ылсарга биһиэхэ билигин ончу табыллыбат. Ол эрээри өстөөх “боруокпут айаҕар” кэлэн турдаҕына оборонаҕа ороскуоту кыччатар букатын сыыһа. Ол эбэтэр бу сэбилэниилээх күүстэри аныгы тиһиккэ киллэриини бытаардыы эрэ буолбакка, Сердюков ыыппыт “реформатын” түмүгэр эстэ сыспыт байыаннай наукабытыгар уонна үөрэххэ ороскуоту сарбыйыы буолар.
Сэбилэниилээх күүстэр тэрийэр штаттарын тутула, салайыы уонна мобилизационнай бэлэм буолуу тиһигэ, техническэй хааччыйыы, тыылы хааччыйыы ситимэ билигин да чөлгө түһэриллэ иликтэр. Эмиэ Американы үтүктэн Сэбилэниилээх күүстэри хантыраакка көһөрүү туһунан кэпсэтиилэр тахсан эрэллэр. Ол букатын сыыһа. Бастатан туран, хантыраагынан сулууспалааччыларга үгүөрү хамнаһы төлүөххэ наада. Иккиһинэн, бу тумус суолталаах дии саныыбын, биһиги байыаннай историябыт, бастатан туран, кыайыы эрэ көтөллөөх Кыһыл Армия уопута да итэҕэтиилээхтик туоһулуурунан, харчы туһугар буолбакка, патриотическай иэс туһунан дириҥ өйдөбүлүнэн, Ийэ дойдуга сулууспалыыр тус баҕатынан салайтарар эрэ саллаат ханныктаах да хараҥа күүскэ туруулаһар кыахтаах.
- Байыаннай куттал суох буолуутун армия уонна флот туругунан эрэ сыаналыыр табыллыбат. Оброннай промышленноспыт туругун хайдах сыаналыыгыт?
-1990-с уонна 2000 сыллардааҕы ыһыллыы-тоҕуллуу, таҥнастыы, онтон үүммүт кырыымчык кэм кэнниттэн кэнники сылларга оборонаҕа үп көрүллэр буолла. Предприятиелар тыын ыллылар, оборонаҕа үлэлиир наукаҕа сакаас киирэр.
С-400 уонна “Панцирь-С” ПВО аан дойдуга бастыҥ ситимэ, “Калибр”, Х-101, “Цирконий” гиперзвуковой ракета комплекса, Т-80 уонна Т-90 таанкалар, “Борей” сериялаах уонна “Варшавянка” уу анныгар сылдьар лодкалар баар буоллулар. Бу барыта сэбиэскэй учуонайдар, ССРС байыаннай-промышленнай комплексын ырытан оҥорууларыгар олоҕурар.
БПК үп-харчы өттүнэн хатаҕаламмакка, олус уһун “курааҥҥа” түбэспитэ, ол охсуутуттан тахсар билигин да уустук. Дьалхааннаах 90-с сылларга массыынаны оҥорон таһаарар промышленность улаханнык таҥнастыбыта. Билигин байыаннай техниканы оҥорон таһаарар станоктарбыт үксэ импортнайдар. Тастан киирии-тастан киирии курдук, омуктар бу станокка тугу оҥорон таһаарыахха сөбүн билэллэрин сэргэ, оҥорон таһаарыыны тоҕоостоох кэмҥэ хайдах тохтотору эмиэ билэллэр. Биһиги үрдүк технологиялаах сэппит-сэбиргэлбит бастыҥ ситимэ импортнай комплектара суох табыллыбаттар. Ону поставкалаабат буоллахтарына, тугу гынабыт?
Дойду промышленноһа омуктартан тутулуктанар буоллаҕына, кини көмүскэнэр кыаҕын туһунан кэпсэтии барар кыаҕа суох. Станоктары оҥорон таһаарыыны, электрониканы уонна радиоприбордары оҥорон таһаарыыны чөлгө түһэрии – Россия куттала суох буолуутун сытыы боппуруостара.
Билигин Кыайыы күнүн – Ыам ыйын 9 күнүн өрө көтөҕүллэн туран, үөрүүлээхтик бэлиэтииллэр. Ити эрээри Кыһыл Армия Главнокомандующайын И.В. Сталин бюһун кыбыстыбыт курдук фанера кэннигэр кистииллэр. 1930-с сылларга компартия салалтатынан бүтүн норуот бэйэни харыстаммат күүрээннээх үлэтинэн аныгы промышленность уонна наука тэриллибэтэхтэрэ буоллар, Ыам ыйын 9 күнүн бырааһынньыга суох буолуо этэ. Атын дьон атын бырааһынньыгы бэлиэтиэх этилэр.
Биһиги кыайыыбыт саллааттарбыт уонна эписиэрдэрбит хорсун быһыыларыгар, полководецтарбыт маастарыстыбаларыгар эрэ буолбакка, кураанах миэстэттэн саҕаламмыт модун научнай-технологическай базаҕа тирэҕирбитэ. Сэбиэскэй учуонайдар, конструктордар, инженердэр уонна рабочайдар букатын кылгас кэм иһигэр Т-34, “катюша”, Ил-2 штурмовик, конструктор В.Грабин ЗИС-3 пушкатын курдук аан дойду бастыҥ байыаннай техникатын оҥорон таһаарары ситиспиттэрэ.
“Бүгүн туох эмит итэҕэскэ харахпытын симтэхпитинэ, сарсын, биллэн турар, ол Сэбилэниилээх күүстэр байыаннай кыахтарыгар охсуо”, - диэн судаарыстыба салайааччыта сөпкө этэр. Ол гынан баран дьыалаҕа хайдаҕый? Дьэ, санаан көрүҥ: 2017 сылга промышленноһы сайыннарыыга 265 млрд. солкуобай көрүллүбүтэ, 2018 сылга 218 млрд солкуобайы биэриэхтээхтэр, 2020 сылга – 203 млрд солкуобай. Ол аата 2 сыл устатыгар 60 млрд солкуобайынан аҕыйаабыт. Онуоха ити үптэн массыынаны оҥорон таһаарыыга 2017 сылга 195 млрд көрүллүбүтэ, оттон 2020 сылга 154 млрд былааннанар. “Оҥорон таһаарыы сириэстибэлэрин оҥорон таһаарыы” программанан отой да кыра үп көрүллэр – 15,7 млрд солкуобай. Ол аата уруккубут курдук омук станоктарыгар Аҕа дойду сэбин-сэбиргэлин оҥорон таһаарабыт дуо?
- Ити эрээри кэнники сылларга байыаннайдарга хамнастарын улаатыннардылар. Уопсастыбаҕа байыаннайдарга сыһыан уларыйда. Ол аата үтүө уларыйыы баар.
- 1990-с сыллар уонна 2000 сыллар саҕаланыылара эписиэрдэр састааптарыгар ураты охсууну оҥорбуттара. Бу дьонуҥ нация сүмэтэ-сүөгэйэ буоллахтара – кыахтаах, өркөн өйдөөх-санаалаах, бэртээхэй тэрийээччиилэр, личнэй састаабы иитэн-такайан таһаарааччылар. Билигин байыаннайдар хамнастарын акылаата кырдьык куһаҕана суох. Олорор дьиэ боппуруоһа быһаарыллар. Армия авторитета үрдээтэ, онуоха уопсастыбаҕа патриотизм күүһүрүүтэ сабыдыаллаата. Оннооҕор 1990-с сылларга дьон-норуот сүрэҕин, дууһатын түгэҕэр баар патриотизм ханна да сүппэтэҕэ. Билигин патриотическай тыыҥҥа иитиигэ болҕомто ууруллубат буоллаҕына, улуу дойдуну чөлгө түһэрэр кыаллыбатын үөһээҥилэр эмиэ өйдөөн эрэллэр.
Онуоха пенсиянан хааччыйыыга байыаннайдар тэҥэ суохтара кыбыстыылаах суол. Ол батталлаах 0,54 коэффициент туһунан этэбин: саппааска тахсыбыт эписиэр пенсиятын толору ылбат, сылга 2 % эбиллэн иһэр пенсиятын аҥарын эрэ ылар. Ол аата толору пенсияны бу киһи 70 сылынан биирдэ ылыахтаах. Эписиэр сулууспалыыр кэмигэр хамнаһа куһаҕана суох, саппааска барда да олоҕун уйгута таҥнастар. Маннык табыллыбат. ССРС кэмигэр ураты ыарахан уонна олоххо кутталлаах усулуобуйалаахтарынан байыаннайдар хамнастара гражданскай үлэһиттэр хамнастарыттан үрдүгүн ааһан, пенсиялара эмиэ ботуччу буолара. Ол саамай сөптөөх этэ. Билигин Ийэ дойдубут интэриэһин мөлүйүөнүнэн көмүскээччилэри быһаччы таарыйар ити коэффициены суһаллык суох оҥоруох тустаахпыт.
- Россия көмүскэнэр кыаҕын чөлгө түһэрэргэ тугу гынары наадалааҕынан ааҕаҕыный?
- Бастатан туран, обороноҕа ороскуоту, саатар, билиҥҥи таһымҥа оннунан хаалларыахха. Онтон ороскуоту улаатыннарыахха. Медведев “харчы суох” диирин үрдүнэн, дойдуга харчы баар эбээт. Судаарыстыбаннай бюджет дохуотун хайдах гынан икки төгүл улаатыннарар туһунан этиилэри “20 хардыы” программабытыгар сиһилии суруйбуппут. Онно киирэр экономика ордук элбэх дохуоту биэрэр салааларын национализациялааһын. ВТО-тан тахсыы. Улахан баайдарга нолуогу 35-45%, ардыгар 50% улаатыннарыы. Этиловай испиири оҥорон таһаарыыга судаарыстыба монополиятын төннөрүү. “Престижнэй” диэн ааттанар ороскуоттары сарбыйыы. Холобур, РФ президенигэр көрүллэр ороскуоту 10 төгүл кыччатыахха сөп. Коррупцияны утары охсуһууну тосту көдьүүһүрдүү. Ону гымматахха, төһө да үбү экономикаҕа кут – барытын уоруохтара.
Биһиги программабытыгар ыйыллыбыт бу уонна атын дьаһаллар суоттарыгар армияҕа, байыаннай наукаҕа уонна байыаннай үөрэххэ, бойобуой техниканан сэбилэниигэ, байыаннай-промышленнай комплексы саҥардан биэриигэ, саппааска тахсыбыт эписиэрдэр пенсияларыгар ороскуоту улаатыннарыахха сөп.
Ити эрээри армияҕа уонна БПК-ка ороскуоту соҕотохтуу улаатыннаран дьиҥнээх көмүскэниини хааччыйар кыаллыа суоҕа. Ханнык баҕарар дойду куттала суох буолуута Сэбилэниилээх күүстэриттэн эрэ буолбакка, экономикатын, наукатын уонна үөрэҕин туругуттан, норуотун култуурунай таһымыттан эмиэ тутулуктаах. Маны барытын Ельцин уонна Гайдар, кинилэр политикаларын салҕааччылар урусхаллаах үлэлэрин-хамнастарын кэнниттэн чөлгө түһэриэх тустаахпыт. Бу соругу быһаардахпытына, ханнык да тас өстөөх биһигини самнарыа суоҕа.
“Правда”,
2018 сыл тохсунньу 14 күнэ.
«Коммунист» хаһыат,
2018 сыл олунньу 21 күнэ.