Ити курдук араадьыйа биэриитэ улам сайдан истэр иһэн, 1930 сыллаахха сэтинньи 7 күнүгэр аан бастаан Дьоккускайтан “Болҕойуҥ, Дьокуускай саҥарар диэн” саҥа дуорайбыт. Дьэ итинтэн ыла 90 сыл тухары тохтообокко “Дьокуускай саҥарар” диэн быстыбакка, хас биирдии радиоточкатыттан, иһиллэр буолар, иһиллэ турар…
Мин букатын кыра сылдьан төрөөбүт сирбэр Сунтаар оройуонун түгэх Үөһээ — Меик диэн нэһилиэккэ (билигин өтөх сир) остуолбаҕа хара “тэриэлкэ” ыйанан турарын өйдүүбүн. Дьэ тыа оҕото олус да дьиктиргии истэр этим ол “тэриэлкэттэн” араас саҥа, ырыа-тойук кутулларын. Кэлин мин улаатан истэҕим аайы, саҥа олох туоһутунан ити “тэриэлкэлэри” дьогус уонна тупсаҕай араадьыйалар солбуйан испиттэрэ. Хас биирдии саха ыалын дьиэтигэр булгуччу радио ыйанан турара. Сасыарда аайы ыраах Москва куораттан Кремль чаһыытын тыаһа, ол кэнниттэн тэтимнээх зарядка дьону-сэргэни үөрдэрэ, санаатын көтөҕорө. Ол кэнниттэн күннээҕи сонуну сасыарда, күнүс, киэһэ болҕойон истэн баран үлэлии да утуйа да бараллара. Ону таһынан интириэһинэй биэриилэри, сонуннары ырыталлара.
Араадьыйа нөҥүө Аҕа дойду сэриитэ саҕаламмытын дьон истибитэ. Сөҥ Левитан куолаһа хас биирдии сэбиэскэй киһи сүрэҕэр-быарыгар киирэрдии ыар да үөрүүлээх да сонуну Москваттан күннэтэ иһитиннэрэрэ, кыайыыга ыҥырара… Өрөгөйдөөх Улуу Кыайыыны эмиэ арадьыйаттан истэн дьон-сэргэ үөрбүтэ, ыар сүгэһэриттэн босхоломмута. Аан дойду бастакы космонавт Юрий Гагарин Космоска көтүүтүн эмиэ араадьыйа үөрэ-көтө кэпсээбитэ. Кыайыылаах, таһаарыылаах үлэ геройдарын туһунан иһитиннэриилэр дьон сүргэтин көтөҕөллөрө…
Оччотооҕута, ордук тыа дьоно, ыраах тыаҕа бултуу, ыстаадаларга, пиэрмэлэргэ үлэлии, оттуу-мастыы эҥин сылдьар дьон араадьыйаны олус сэҥээрэн истэллэрин билэбин. Дэлэҕэ да, аатырбыт худуоһунньук А.П. Мунхалов чуум иһигэр араадьыйаны истэ сытар эдэр дьону линогравюраҕа түһэрбитэ аан дойду дьонун биһирэбилин ылыа этэ дуо! Ол саҕана өссө телевидение, сибээс араас көрүҥэ билиҥҥи курдук тэнийэ илик кэмигэр “улахан сири” кытта ситим, олох ситимэ араадьыйа эрэ этэ диэтэхпинэ алҕас буолуо суоҕа. Араадьыйа үтүө дьон туһунан, үлэ-хамнас, былаан хаамыытын, саҥа олох саҕахтарын, култуура сонуннарын, чэ олох туох баар эйгэтин сырдатар, иһитиннэрэр чугас догор-атас, сүбэһит, истиҥ догор курдук диэм этэ…
Мин ыраах хоту сиринэн өр сыл үлэлээбитим. Дьэ ол онно араадьыйа кырдьык сырдатааччы, киин сири кытта ситимнээччи күүс этэ. Ол кэмҥэ үөрэх эйэгэтигэр, салалтаҕа да үлэлиир буолан араадьыйа, хаһыат үлэһиттэрин кытта санаабытын-онообутун холбоон дьон-сэргэ, олох сайдыытын туһугар сэргэх матырыйааллары бэлэмнииргэ көхтөөхтүк кыттар этим.
Ордук 90-с сылларга, ыһыллыы-тоҕуллуу сылларыгар суруйааччы, поэт, радиожурналист Степан Дадаскиновы кытта тус хоту элбэхтэ көрсөн, алтыһан турардаахпын. Кини төһө да Бүлүү оройуонуттан төрүттээҕин иһин хоту дойдуну ис сүрэҕиттэн сөбүлүүрэ, ол да иһин сылайбакка хоту дойду хоһуун дьоннорун туһунан матырыйаал хомуйан кэпсээри элбэхтик айанныыра. Кини атаҕа үктэммэтэх хоту оройуона суоҕа буолуо дии саныыбын. Ыраах хоту дойду талааннаах ыччатын болҕомтотугар ылан, кинилэр тустарынан киэҥ сиринэн сырдатарга кыһамньытын уурара. Дьону кытта аһаҕастык, эйэҕэстик, ыныннарыылаахтык кэпсэтэринэн уратылааҕа, киэҥ-куоҥ, сайаҕас үтүө майгылааҕа тутатына көстөрө, онон төһө да килбик киһи кинини кытта кэпсэтэн-ипсэтэн арыллара, кынаттаммыт да курдук буолара. Ол да иһин Степан Егорович Абый, Аллайыаха, Анабыр, Үөһээ Бүлүү, Орто Халыма, Эбээн-Бытантай улуустар Бочуоттаах олохтооҕо диэн ытык аатааҕа. Степан Дадаскинов сытыы боппуруостарга болҕомтотун уурарыттан толлубат, хайдах баарынан балтаччы кэпсиир, алҕаһы туоратар туһугар ис дууһатыттан кыһаллан биэриилэрин бэлэмниир буолан биэриилэрэ киһи болҕомтотун тардаллара, интириэһинэйдэрэ.
Мин биир түбэтэлтэни санатыам этэ. 90-с сылларга “дикий рынок” диэн төлө барыытыгар Дьокуускай куорат бүттүнүү кэриэтэ “барахолка” буола сылдьыбытын киһи эрэ барыта өйдүүрэ буолуо. Арай Өймөкөөнтөн 1992 сыл сайын уоппускабар кэлбитим Ленин болуоссатыгар атыы-эргиэн, араас табаар ыһылла сытара, ону таһынан массыынаттан үлдьдү аргы, пиво атыылана турара. Хомойуох иһин сорох дьон утаппыттыы, хамахтык ол аргыны ылаат да иһэ охсон уулуусаҕа, араас ыскамыайка да анныгар итирэн баран охто сыталлара ыарахан көстүү этэ. Атырбыт “Рояль” диэн аргы кутулла сытар курдуга… Олус да саллыбыппын хаһан да умнубаппын. Степан Егорович эмиэ ити көстүүттэн улаханнык аймана сылдьар эбит этэ уонна миигиттэн санаабын ыйытан хас да кэпсэтиини оҥорбуппут. Ол аһаҕас кэпсэтиини араадьыйанан киэҥ сиринэн дьон истибит этэ. Баҕар ол туһалаабыта буолуо, улам итинник аргыны атыылааһын бобуллан барбыта, “рынок” да бэрээдэктэнэн, уулуссалартан анал сиргэ көспүтэ…
Хотуттан сайын аайы мин дойдубар Сунтарга оҕолорбун кытта дьоммор сайылыы барарым. Онно били этэн аһарбытым курдук дьонум наар Саха араадьыйатын сахалыы биэриитин истэллэрэ, оҕолорго: “Чуумпуруҥ” дииллэрэ. Онно “Сунтартан Марта Николаева сонуннара” — диэн бэрт эйэҕэс саҥа кэлэрин өйдүүбүн. Кэлин Дьокуускайга көһөн баран ол суруналыыс Марта Тимофеевнаны кытта илэ билсибитим.
Марта Тимофеевна, эн Сунтар араадьыйатыгар өр сыл үлэлээбиккин билэбин. Баһаалыста сырдат эрэ кылгастык ол кэми: Мин саха араадьыйатын “Тиһэх сонун” (“Последние новости”) биэриитигэр 1985 сылтан 2010 сылга диэри тохтоло суох күҥҥэ үстэ атын — атын тэттик сонуннары биэрэрим. Аан бастаан араадьыйаҕа “Тиһэх сонун” биэриигэ сирдээбит, үөрэппит киһинэн, Намҥа үлэлии сырыттахпына аатырбыт араадьыйа суруналыыһа, киһи киэнэ килбиэннээҕэ Терентий Халыев буолар. Кини кэпсиирин, суруйарын, командировкаҕа барарын көрдөххө, барыта олус судургутук, киһи таттарыан курдук көстөрө. Киниэхэ тэҥнээх суруйар, дикторскай лоҥкунас куоластаах кини аттыгар ким да суоҕа. Сунтаарга, дойдубар тиийэн үлэлиэхпэр диэри, улахан мастардыын алтыспыт эбиппин. Дьэ киниттэн тирэхтэнэн, үлэни сөбүлүүргэ угуттанан, тохтоло суох “Тиһэх сонуннары”, кэлин “Сонуннарга” (Новости) күҥҥэ үстэ сонуннары биэрэн, туох баар санаабын ууран араадьыйаҕа үлэлээтэҕим. Киһи наһаа абылатар эбит этэ. Улууһум бары нэһилиэгэр барытыгар тиийэн кэпсиир да эйгэм киэҥ этэ. Тыа хаһаайыстыбата, промышленность, оскуола, үөрэх, култуура, социальнай эйгэ, спорт. “Наһаа үлэһит кыыс, дьэ хайдах үлэлиир эбитий” — диэн, аатырбыт радиосуруналыыс Макар Баишев бэйэтинэн кэлэн барбыта. Сарсыарда 9 чаастан, телефонунан тахсан дьэ: “Сунтаар кыыһа тугу бэлэмнээтиҥ” — диэн редактордар: суруйааччы Иван Алексеев, Макар Баишев, Иван Егоров, кэлин Жанна Иванова, Егор Москвитин, Борис Гоголев, Альбина Тарабукина о.д.а. ыйыталлара бу баар курдук. Атын да үлэһитэрдиин алтыспытым. Саамай уһуна балтараа мүнүүтэ иһигэр сонун саамай сүөгэйин, сүмэтин биэрэн, сүүрбэттэн тахса сыл эпииргэ таҕыстаҕым. Онон араадьыйабар сүрэхпин ууран үлэлээн, бар дьоммор “Сунтаартан Марта Николаева” диэн аатынан биллэ сырыттаҕым. Билигин санаан көрдөххө, үлэм маастарыстыбатын үрдүктүк баһылаабыт буолан, биир да сонунум быраҕыллыбакка эпииргэ тахсан истэҕэ. Ити эмиэ үлэ үөрүйэҕэ, дьулуура буолар.
Араадьыйа киһи эйгэтин кэнэтэр, үөрдэр, сырдатар. Ол гынан сонунунан эрэ муҥурдаммата биллэр. Үчүгэй музыка, ырыа –тойук, култуура дьонун туһунан биэриилэр истээччи болгомтотун, ордук ыччаты, тардыахтарын тардаллар. Саха араадьыйатыгар 1992 сылтан 2013 сылга диэри редакторынан Владимир Петрович Индигирскай үтүмэнээх сырдатыы үлэтин ыыппытынан биллэр. Айылҕаттан айдарыылаах талаанннаах уонна анал музыкальнай үөрэхтээх суруналыыс хас өрөбүл аайы истээччилэргэ музыка араас жанырдарыттан биэриини бэлэмнээн таһаарара. Биэстии сыл буола-буола истээччилэри кытта опера уонна балет театрыгар артыыстары кытта анал көрсүһүү тэрийэрэ. Онно кэлбит дьон сөбүлээн истэр арытыыстарыгар, диктордорыгар, суруналыыһыгар ханнык баҕарар ыйытыыны биэрэн эппиэт ылар этилэр. Ол туһунан элбэх араадьыйаны истээччи ахта саныы кэпсииллэрэ. Кэлин кини телевиденияҕа көһөн “Музыкальный Якутск” диэн бэрт интириэһинэй биэриилэри күн бүгүнүгэр диэри ыытар.
Түмүккэ, “Саха араадьыйатын” бука бары үлэһиттэрин, бэтэрээннэрин бу өрөгөйдөөх үбүлүөйдээх 90 сылынан итиитик истиҥҥик эҕэрдэлиибин. Баҕарыам этэ, төһө да кэм-кэрдии уларыйбытын иһин урукку үтүө үгэстэри умнубакка, ыһыктыбакка, саҥа тэтимнээх үйэҕэ дьон-сэргэ күннээҕи олоҕо-дьаһаҕа тупсарыгар айымньылаахтык үлэлээҥ. Барыгытыгар дьоллоох, доруобай олоҕу.
Маргарита Винокурова, педагогическай наука кандидата, СР үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, Өймөкөөн, Эбээн-Бытантай улуустар Бочуоттаах олохтооҕо.