Икки биллэр корреспонденнарым ыстатыйаларын ааҕан баран бэйэм санаабын үллэстэргэ былааннанным. Ол дьон иккиэн Чурапчыттан төрүттээхтэр, ыстатыйаларын ис хоһооно тус-туспалар уонна хайдах эрэ бэйэ-бэйэлэрин утарыта көрүүлээх курдуктар.

“Бу” диэн мин кинилэри хайаларын да үчүгэйдик билбэппин. Ол гынан баран, Максим Сибирякову улаханнык ытыктыы көрөр салайааччым уонна дьиҥ чахчы норуоттан тахсыбыт салайааччы  буоларын саарбахтаабаппын.

Оттон биирдэрэ - Уйбаан Пономарев, уруккута, Чурапчыга оскуола директора, алын сүһүөх партийнай-сэбиэскэй үлэһитэ этэ. Ол гынан баран, былаас эстиитигэр фермердээбит. Онтон кооператив диэн тэрилтэҕэ үлэлээбит. Фермердэри хайҕыыр, сырдатар,  республикаҕа тарбахха баттанар корреспондент. Дьиктитэ, кинини хайа баҕарар хаһыат бэчээттиир.

Чэ, бу дьоннор туох боппуруоска мөккүспүттэрий диир буоллахха, сахалыы саҥалаах куорат олохтооҕун кыһалҕатын арыйар М.Сибиряков ыстатыйатыгар И.Пономарев тохтоон туран улахан мөккүөрү тарпыт. Эбэтэр сахалыы тыыллааҕы хайдах гынан тыыннаах хаалларыыга диэн.

Дьиҥэр М. Сибиряков куоракка олорор саха дьонун кыһалҕатын саамай сөпкө суруйбут дии саныыбын. Дьэ, онно баайсан И. Понамарев бэйэтин көрүүтүн тыа сирин тигинэччи үлэлиирин ситиһиигэ сүбэлэрин биэрбит.

Төһө да хоту улуус киһитэ буолларбын, бу икки киһи мөккүөрүгэр кыттыһарга сананным. Тоҕо диэтэххэ хотугу улуустар, нэһилиэктэр инники дьылҕаларын быһаарыахтаах дьоно куоракка кэлэн ииччэх-бааччах үлэҕэ үлэлии сылдьаллар. Хоту төннөр санаалара да, кыахтара да суох. Син биир балаһыанньа киин улуустарга курдук:  куораттан тыа сиригэр төттөрү төннөр кыахтара да, санаалара да суох.

Дьэ, ону быһаарарга, биллэн турар, көннөрү киһи көрбөтүнэн политическай быһыы-майгы быһаарар оруолу ыларын 70-наах киһи дьэ өйдөөн эрэбин. Ити этэр билиҥҥи балаһыанньабыт Горбачевтаах Ельцин дьонноро киирсиилэриттэн саҕаламмыта.

Бастатан туран, дьон сытыыта, дьорҕоото олорор олоҕун укулаатын уларытан атын сиргэ барар. Оттон үлэтэ суох хаалбыт бөһүөлэктэр тумус дьонноро куораты буларга кыһаммыттара. Ол иһигэр араас ньыманан көөчүктээн, соччо бу кэлбит былааһы сөбүлээбэт дьоннорго, Хатас таһыгар босхо сир биэрэн айахтарын бүөлээбиттэрэ. Дьиҥэр, кинилэр дьоҥҥо тылларын-өстөрүн сатаан тиэрдэр, кэпсэтэр кыахтаах этилэр, норуот кинилэри батыһара.

Маннык улахан уларыйыыны оҥорорго улахан туох эрэ хамсааһын оҥоһуллуохтааҕа. Ити кэмҥэ ХХII-с ыҥырыылаах Верховнай Совекка дьиҥ норуотунан талыллыбыт  дьоннор, ол иһигэр араас араҥа дьон - үрдүк үөрэхтээх интеллигенцията, быраастар о.д.а талыллан киирбиттэрэ. Бу дьоннор төһө да политика диэҥҥэ орооспотохторун иһин, бэйэлэрин тэрилтэлэригэр хайдах балаһыанньа баарын олус үчүгэйдик билэллэрэ. Кинилэр быыстарыгар тыа сирин специалистарын аатыттан депутат баара суоҕа иккиэ этибит: Иван Николаев уонна мин. Инньэ гынан, биһиги төһө да баҕарбыппыт иһин, ситэ өйөммөтөр да, тыа хаһаайыстыбатын боппуруоһун туруорса сатаабыппыт. Кыахпыт тийэринэн. Ол түмүгэр, кырдьаҕас партийнай үлэһиттэр өйөөннөр, Верховнай Совет үлэлиирин устата совхозтары ыспатахтара. Ол - кырдьаҕас партийнай үлэһиттэр норуоттарын иннигэр эппиэтинэстээхтик сыһыаннаспыттарын түмүгэ этэ.

Атын регионнары ыллахха, ити кэмҥэ парламеннарыгар улахан миэстэни производство уонна тыа хаһаайыстыбатын директордара ылбыттара. Башкирияҕа, Татарияҕа уонна чугастыы Казахстаҥҥа, Белоруссияҕа (билиҥҥи президент) парламент депутаттарынан оччолорго совхоз директордара этилэр. Итинэн мин этээри гынабын: хас биирдии депутат бэйэтэ билэр хайысхатын көмүскээһиҥҥэ олус улахан кылааты киллэрбитэ. Холобур: балыыһа үлэһиттэриттэн талыллыбыт депутаттар балыыһа кыһалҕатын сытыытык туруорсаллара уонна олор ситиһииилэр элбэҕэ, ол курдук бастакы медцентр тутуллубута.

Учууталлартан алыс наһаа талыы суох курдук этэ. Ол оннугар ученайдарбыт интиллегенция араҥатын миэстэтин ылан үлэлээбиттэрэ. Дьэ, ол иһин даҕаны Егор Жирков курдук киһи үөрэх миниистиринэн аҕыйах кэмҥэ талыллан улахан айдааны  таһаарбыта. Кинини кэмигэр ууратан, Е.Михайлованы аҕалан, үөрэх кыһата олоҕун булбутугар улахан махтал тылларын этиэх кэриҥнээхпит.

Онтон атын миэстэлэри промышленность директордара уонна солбуйааччылара ылбыттара. Биллэн турар, баҺыйар үксэ дьоҥҥо биллэр райком уонна обком үлэһиттэрэ этилэр. Кинилэргэ бииргэ үлэлээһини эттэригэр-хааннарыгар иҥэриммит, кинилэр этиилэрин-ыйыыларын үчүгэйдик толорон,  дьоҥҥо убаастабылынан биллэр учуонайдар, журналистартар, комсомол эрэллээх саллааттара ылбыттара. Урукку партия норуокка таһааран дьүүллээбэккэ бэлэми куоластатар ньыматын, бу да сырыыга туттаары гыммыттарыгар, биһиги уонча киһи норуот сходунан талыллыбыт депутаттар, бэйэбит санаабытын норуокка аһаҕастык таһаарбыппыт.

Итини барытын тоҕо кэпсээтиҥ диэтэххэ, итинник быһаарыыта суох тустаах боппуруоспут кыайан көрүллүбэт курдук. 20  устата олох саҥа өйдөөх-санаалаах дьон үөскээтилэр. Билигин хайдах даҕаны куорат олоҕуттан дьону тыаҕа таһаарбаккын.

Дьэ, ол иһин эргиллэн кэлэн ырытан көрдөххө, бастакы президеммит Михаил Ефимович Николаев Верховнай Советы өмүтүннэрэн суох гыммыта - улахан политическай алҕас буолар дии саныыбын. Ол кэнниттэн, сыл иһинэн, совхозтары ыһыы буолбута. Ити алҕастар кини оҥорбут улахан өҥөтүн кыччаппаттар, ол гынан баран алҕаһын эппэт буолуу табыллыбат дии саныыбын.

Дьэ, совхозтары ыһыыга быһаччы кыттыгастаах бастакы фермер Иван Пономарев ыстатыйатын аахтахха, барыта бу бүгүҥҥү кэмҥэ баары суруйар. Кырдьыга өссө ыарахан балаһыанньа хотуларга баар. Дэлэ буолбуттарыгар, куоракка дьиэ тутан табаһыттар дьиэ кэргэттэрин аҕалан олордон, вахтовой  көрүҥҥэ  киллэртиэххэ диир учуонайдар баар буолуохтара дуо?! Оннук түбэлтэҕэ М. Сибиряков суруйар алдьархайыгар бу дьон тиксэллэр эбээт!

Манна даҕатан эттэххэ, тыа сиригэр фермердэрбит баһылаабыт улуустарыгар, биир аныгы үйэҕэ эппиэттиир соҕотох хотонноругар, улуус иһиттэн үлэһит көстүбэккэ атын улуус ыччатын аҕалан үлэлэтиини хайдах өйдүөххэ сөбө буолла... Маннык хотоннору туттахпытына, арааһа республикабыт   моҥкуруут буоларын өссө чугаһатан биэриэхпит  буолуо.

Пенсияҕа тахсарыгар сүөһүтүн ханна гыммытын И.Понамарев суруйбатах ээ, дьэ ол иһин этэбин, бу салаа чахчы конкуренцияны кыайар кыаҕа суох уонна дьону түмэр, кинилэр биир дьыала иһин өйдөрүн санааларын көмүскээн киирсэр кыахтарын ынах иитиитэ ылбат диэн түмүккэ кэлэбит.

Фермердэри кытта, сэргэ общиналар диэннэр тэриллэн,  билигин табабытын хайдах элбэтэбит диэҥҥэ салайааччылар төбөлөрүн сынньаллар. Ол онно родовой общинанан олоруу  улахан ситиһиитэ суох курдук, биирдиилээн барыы абыраабатаҕа мантан да көстөр.

Оччотугар нуучча Президеммит В.А. Штырев Россияҕа туруорсан  сылгыбытын төрүт дьарыкка киллэттэрбитин махтанан туран, ону тэринэн үлэлииргэ тиийэбит. Мин санаабар “төрүт дьарык” диэн сүрдээх дириҥ ис хоһоонноох. Манна сиргэ сыһыан улахан оруолу ылар. Сиргэ сыһыаны, хара маҥнайгыттан, бүтүн түөлбэлээн олоруу диэн, дьон уопсай бас билэрдээх буолуулара сабаҕаланар. Оннук бас билиини олохтоору Россия правительствота төрүт дьарыкка киллэрдэҕэ - табаны кытта сылгыбытын.

Ону салгыы туруорсуу оннугар, хата  бэйэ интэриэһигэр, эбэтэр куоракка олорон эрэ сылгыны бас билээччи, эбэтэр сылгыһыт бас билиитигэр кубулуйда. Ол түмүгэр, сылгыбыт ынах мэччирэҥэр конкурент буолла. Дьиҥэр сиргэ кумааҕылаах киһи кэлэн күрүөлээтэҕинэ, сирэ суох сылгыны ииппэккин, дьэ оччоҕо хайдах буолабыт дьиэн боппуруос үөскүүр.

Бу боппуруоска 17 сыл курдук үөрэтэн, ол быһыыгар Дарбасов улахан утарсыылаах Ученай  советы ааһан наука кандидата буолбутум. Докторскай суруйбуппун араас биричиинээн Дарбасовтаах хамаандалара көмүскэппэккэ, Ученай совет сабыллыбытын кэннэ көҥүллээбитэ буолбуттара. Кандидатскайбынан тахсыбыт кинигэм Сибиир экономист ученайдарын кыайан,  үһүс миэстэлээх дипломунан наҕараадаламмытым. Итини тоҕо кэпсиигин диэтэххэ, атын көрүүлээх киһини туоратыы билигин да баар диэн этээри.

Ити үлэм сүнньэ дьиэн төрүт дьарыкка кыттыгас эрэ хаһаайыстыбалар сайдар кэскиллэрин дакастыы сатыыбын. Дьэ, онтукпун барытын ситэрэн диэххэ дуу, суоҕа дуу ааҕан-суоттаан үлэм быыһыгар эдэр специалистарга көмөлөһүннэрэн, биэтэккэ таһааран бизнес-былаан оҥорон туруорса сылдьабын. Ону туох үйэ бүрүүкээбитин бары бэркэ билэбит. Ол да буоллар саатар биир-икки пилотнай  бырайыакта көрүөххэ диэн Ил Түмэммитин эрийэбин.

Манна этиэххэ наада, бу, бүгүҥҥү туругунаан  Ил  Түмэн бастакы солбуйааччыта А.Добрянцев, солбуйааччы В.Губарев, комитет председателлэрэ Е.Голомарева. Д.Саввин, В.Прокопьев, В. Местников суругунан бу сөптөөх туруорсуу диэн хардаран тураллар. Онон, олох норуоппут туһугар кыһанар дьоннор тирэхтэрэ суох дии санаабаппын.

Төһө да баҕар, бизнес-былаан ааҕыытыгар сыыһаны була сатаабыттарын иһин, нэһилиэк таһымыгар тэриллэр чааһынай кыттыгастаах государство өйөбүллээх тэрилтэ маннык сыыппараларга тахсыан сөп:

-          900 биэлээх эрэ буоллаҕына, дьиҥнээхтик бэйэтин хааччынар тэрилтэ буолар.

Бу маннык тэрилтэни Мэҥэ-Хаҥалас, Нам, Хаҥалас улууустарыттан ураты улуустарга хас нэһилиэк аайытын көрүөххэ сөптөөҕө. Науканан аахтахха, сири оҥоһуннахха дьыала-куолу тахсар. Эбэтэр уопсай төбөтө 2400 төбө сылгы буолар.

Бу бачча төбөлөөх хаһаайыстыбаны үлэлэтэргэ 80-чча киһи, аҥардас сүрүн производстваны тэрийэргэ наада буолар. Сылгы хаһаайыстыбата бэйэтин бородуксуйатын төрдүс сылыттан саҕалаан алтыс сылыгар биирдэ ситэр. Кини алтыс сылыттан саҕалаан, олох даҕаны харчыны государствоттан көрдөөбөт хаһаайыстыбаҕа кубулуйар.

Манна, урукку өттүгэр, сылгыга киэҥник туттуллубатах технология олоххо киллэриллэр. Ону борустуойдук быһаардахха: хас биирдии 200 биэлээх группаларга араарыллан тус-туспа күрүөлээх-хаһалаах ийэ группалары тэрийиллэр.

Маны таһынан,  200 төбөлөөх эдэр сылгылары иитии, 200 төбөлөөх откормочнай группалар тэриллэн үлэлииллэр. Дьэ, бу “откормочнай” группаттан күн аайы 2-3 төбөнү сүүстүүр  пуун нөҥүө, переработка сыаҕынаан,  астаан атыыга таһаарыллыахтаах.

Кылгастык үлэтигэр тохтоон баран, нэһилиэнньэҕэ туох туһалаах хаһаайыстыба буоларын ырыттахха, манныыгы тоһоҕолоон бэлиэтиэххэ наада:

Бастатан туран, нэһилиэк хаһаайыстыбата буоларынан сиэттэрэн, нэһилиэк баҕалаах олохтооҕо акцияны атыылаһан кыттыгастаах буолар. Ол акциятын нөҥүө тэрээһин боппуруостарга быһаччы кыттар. Дьэ ити курдук нэһилиэнньэ үгүс өттө биир сүрүн боппуруоска дьүүллэһэр-мунньахтыыр, бэрээдэги кэһээччилэри дьүүллүүр тэрилтэлээх буолуута ситиһиллэр.

Тэрилтэҕэ аҥардас сылгыһыта 50  киһи. Бу барыта эр дьону үлэнэн  хааччыйар. Кыра нэһилиэккэ оччо элбэх сылгыһыты булуу балайда уустук боппуруос. Манна сылгыһыт хамнаһа 40 тыһынчаттан итэҕэһэ суох буолуута көрүллэр. Сибиэһэй салгыҥҥа сылдьыбыт дьоннор,  эбиитин мэлдьи сөптөөх хамнастаах буоллахтарына дьиэ-уот тэрииниилэригэр эмиэ оруолланар.

Нэһилиэк ыраас этинэн 105 туоннаттан итэҕэһэ суох эти оҥорорун таһынан, араас хаана, иһэ у.д.а. бородууксуйаларын сибиэһэйдии переработка сыаҕын нөҥүө, күн аайы атыыга таһаарар кыахтанар. Аны наадалаах буолаҕына кымыһа, туризма диэн эбии дьарыктар баар буолуохтарын сөп.

Саамай сүрүнэ: нэһилиэк сиригэр нэһилиэктэн ыйыппакка эрэ, атыннык эттэххэ ким да бултуур, маһын кэрдэр, сиртэн көстөр баайын туһанар кыахтара суох буола түһэр. Государство ыларыгар нэһилиэнньэ этиитин учуоттуур уонна атын тэрилтэҕэ эбэтэр чааһынай бас билиигэ биэрэр. Билиҥҥитэ Сүрүн сокуон сходу көҥүллүүрүнэн ону туһана охсуоххайыҥ. Россиябыт баайын үйэлэргэ харабыллаан кэлэрбитигэр сылгыбыт көмөлөспүтүн салгыы сайыннарыахха, кинини көрүүнү-харайыыны саҥалыы технологиаларга олоҕуран тэриниэххэ. Бу буолуо тыа сирин инники кэскилин быһаарыы.

***

Василий ВИНОКУРОВ - хотугу саха, экономическай наука кандидата, үс улуус бочуоттаах олохтооҕо, Республика тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ.

Аппарату Ил Тумэна в очередной раз за этот год не дали провести закупку. На этот раз в УФАС поступила жалоба на конкурс по оснащению зала госсобрания республики новой конгресс-системой с электронным голосованием.

Источник: News.Ykt.Ru